De Romavrouwen die zonder toestemming door artsen worden gesteriliseerd

“Hij zei dat de operatie goed was verlopen en dat mijn eileiders waren afgesloten,” zegt Milenkova. Eerst begreep ze niet helemaal wat dat inhield, maar toen legde haar moeder uit dat ze nooit meer zwanger zou kunnen worden. Vanaf dat moment, zegt Milenkova, stortte haar wereld in en begon het einde van haar huwelijk.

Milenkova is een Romavrouw uit Tsjechië en slachtoffer van onwettige dwangsterilisatie. Ze is een van de duizenden vrouwen die gedwongen gesteriliseerd zijn in het kader van een officieus beleid om de Romabevolking te beteugelen, wat begon onder het communistische bewind in het voormalige Tsjechoslowakije.

De meeste sterilisaties vonden plaats in de jaren zeventig en tachtig. Aan het begin van de jaren negentig werden ze officieel verboden, maar volgens activisten is er na de eeuwwisseling gewoon nog mee doorgegaan – het laatste bekende geval vond plaats in 2007. De toenmalige Tsjechische regering bood daar twee jaar later haar excuses voor aan, maar van compensatie was geen sprake.

De inmiddels 35-jarige Milenkova is het levende bewijs dat de gedwongen sterilisatie van Romavrouwen niet ophield in 2007. Zelf werd ze in 2010 gesteriliseerd, wat zwart op wit staat in het medische dossier dat VICE en de Tsjechische krant Denik N hebben ingezien tijdens hun gezamenlijke onderzoek naar deze kwestie. Op dit moment wordt er in Tsjechië een wet besproken die het mogelijk moet maken om slachtoffers van gedwongen sterilisatie te compenseren, met een eenmalig bedrag van 12.000 euro.

Zoals het wetsvoorstel nu in elkaar zit, maken alleen vrouwen die gesteriliseerd zijn vóór 2012 – het jaar waarin de relevante wet voor het laatst werd gewijzigd – aanspraak op compensatie. VICE en Denik N spraken onder meer met een Romavrouw die zegt dat ze in 2018 nog onder dwang gesteriliseerd is, maar dat konden we niet verifiëren omdat haar arts beweerde niet over haar medische dossier te beschikken. Vanwege de strenge lockdown die nu in Tsjechië van kracht is, kan de vrouw haar dossier ook niet zelf opzoeken in het archief van het ziekenhuis.

Voor vrouwen als Milenkova biedt het wetsvoorstel een kans om het verleden eindelijk enigszins af te sluiten. “Met die compensatie zouden mijn kinderen zich veel veiliger voelen en zouden we wat rust in ons hoofd kunnen krijgen, in plaats van die constante psychologische ellende,” zegt ze aan de telefoon.

Meerdere Tsjechische regeringen zijn door de VN en mensenrechtenorganisaties op het matje geroepen omdat ze deze behandelingen hebben toegestaan en de slachtoffers niet hebben gecompenseerd. Afgelopen september vroeg de Commissaris voor de Rechten van de Mens in een open brief aan de regering om iets tegen dit “historische onrecht” te doen.

“Compensatie moet de prioriteit worden, niet alleen voor de slachtoffers van onwettige sterilisatie, maar ook voor de hele Tsjechische samenleving. Want de schaal van dit probleem wordt pas begrepen als er gerechtigheid komt,” zegt Barbora Černušáková van Amnesty International. “Het parlement heeft dit in het verleden geen prioriteit gegeven. Dat geeft het signaal af dat het geen belangrijke kwestie is, wat niet alleen onacceptabel is als je terugkijkt op hoe mensenrechten in het verleden geschonden zijn, maar ook met oog op de toekomst, om te garanderen dat het niet nog eens gebeurt.”

Toch zijn er nog obstakels, zoals dat er in Tsjechië nog altijd een hardnekkig sentiment tegen Roma heerst. Toen Milenkova kopieën van haar medische dossier kreeg, zei een zorgmedewerker: “Ik zou niet te veel hopen op compensatie, want die wet komt er toch nooit doorheen.”

In oktober 2010 kwam Milenkova aan bij het ziekenhuis in Žatec, een stadje met 19.000 inwoners in het noordwesten van Tsjechië. Daar woont ze nog steeds met haar drie dochters, die nu negentien, vijftien en tien zijn. Toen ze van die laatste beviel via een keizersnede, werd ze meegenomen naar het kantoor van de arts, waar ze verdovende medicatie kreeg en wat papieren moest ondertekenen.

“De artsen zeiden dat ik toestemming moest geven om mijn eileiders af te binden,” zegt ze. “Ze zeiden dat het voor mijn eigen veiligheid zou zijn, omdat ik dood kon gaan als ik hierna nog een keizersnede zou krijgen.”

Het was niet voor het eerst dat ze gevraagd werd om documenten voor sterilisatie te ondertekenen. “Ze wilden al na mijn tweede keizersnede dat ik het zou ondertekenen. Maar toevallig werkte er ook een verpleegster in dat ziekenhuis die mijn oma kende, en zij raadde me af om dat te doen.”

Milenkova hoorde pas wat de gevolgen van deze ondertekening waren toen ze weer wakker was geworden na de operatie. “Mijn wereld stortte in; ik had de moed niet om terug te gaan naar het ziekenhuis om verhaal te halen. Mijn moeder probeerde nog met de artsen te praten, maar dat was tevergeefs.” Ze weet nog altijd niet waarom ze precies gesteriliseerd is.

Milenkova kan zich nog goed herinneren dat haar man woedend werd toen hij erachter kwam wat er was gebeurd. “Hij was zo boos dat de beveiliging hem het ziekenhuis uit moest begeleiden.”

De sterilisatie leidde het einde van hun huwelijk in. “We waren heel gelukkig, maar wilden ook altijd nog een zoon,” zegt ze. “We kregen er steeds vaker ruzie over en na een tijdje ging hij bij me weg.”

Haar ex overleed vorig jaar in november, nadat hij een overdosis slaappillen had genomen. “Normaal gesproken zouden we op 7 maart zijn verjaardag hebben gevierd,” zegt Milenkova, die momenteel een uitkering krijgt.

In het medische dossier van Milenkova staat dat ze gesteriliseerd werd op dezelfde dag dat haar dochter was geboren, in oktober 2010. Ze zegt dat ze pas een paar uur voor de operatie over de ingreep geïnformeerd werd. Dat zou duidelijk ingaan tegen de wet rondom sterilisatie, aangezien patiënten geïnformeerd toestemming moeten hebben gegeven én daarna een week bedenktijd moeten hebben gekregen.

VICE en Denik N hebben contact opgenomen met het Tsjechische ministerie van Volksgezondheid, om opgehelderd te krijgen of er nog steeds onwettige sterilisatie plaatsvindt. Op het moment van publiceren hebben we nog altijd geen reactie ontvangen.

Ook vroegen we senator Alena Dernerová telefonisch om commentaar, die tevens in het bestuur zit van het ziekenhuis in Žatec. “Dit is momenteel totaal niet ter sprake. Er is helemaal geen kraamafdeling meer – dit behoort tot het verleden. Tijdens het communistische bewind werden er sterilisaties uitgevoerd na keizersnedes, maar nu kan ik me niet voorstellen dat dit nu tegen de wil van vrouwen wordt gedaan. Ik zit een jaar in het bestuur, dus verder kan ik er ook niets over zeggen, maar ik ken zelf geen enkel geval.”

Toen we contact opnamen met Jindřich Zetek, de algemeen directeur van het ziekenhuis, bleek hij niet bereid tot commentaar. “We hebben echt geen tijd om op dit soort dingen te reageren,” schreef hij in een e-mail.

Het verhaal van Milenkova lijkt op dat van vrouwen die in de jaren zeventig en tachtig gesteriliseerd werden, zoals Piroška Šulíková. Zij beviel in 1983, toen ze achttien jaar was, van haar tweede kind. Ze kreeg te horen dat er een keizersnede nodig was om haar leven en dat van haar kind te redden. “De artsen gaven me amper de keuze,” herinnert ze zich. “Ik was zo jong dat ik er helemaal niet bij nadacht.”

Zes weken na de bevalling besloot ze om een spiraaltje te laten zetten. “Ik wilde wel meer kinderen, maar mijn man en ik wilden daar nog minstens drie jaar mee wachten.” In 1986 ging ze naar het ziekenhuis om het spiraaltje weer te laten verwijderen. Haar vorige gynaecoloog was verhuisd, dus ze kreeg een nieuwe. “Hij schrok ervan dat ik überhaupt een spiraaltje had, want ik bleek helemaal geen kinderen meer te kunnen krijgen,” zegt ze. “Ik begreep niet wat hij bedoelde, totdat hij uitlegde wat sterilisatie precies inhoudt.”

“Het was alsof de grond onder mijn voeten wegzakte – ik voelde me waardeloos en verraden,” zegt Šulíková. “Dat spiraaltje was helemaal niet nodig geweest.” Ze vertelde het aan haar directe familie, maar veel vrienden weten het pas sinds kort. “Ik schaamde me ervoor, het was alsof ik mijn eigenwaarde had verloren. Mijn man kon er ook niet goed mee omgaan, het had veel gevolgen voor ons huwelijk.”

Nu is Šulíková oma van acht kleinkinderen. “Ik ben blij dat mijn kinderen de kans hebben gekregen die ik nooit had: een groot gezin te stichten.”

Ze werd gesteriliseerd in een tijd waarin gedwongen en onvrijwillige sterilisaties deel uitmaakten van het communistische overheidsbeleid. Gwendolyn Albert, een mensenrechtenactivist en vertaler voor Romea.cz, een nieuwssite voor Roma, denkt dat dit voortkwam uit het idee dat het socialisme tot meer gelijkheid had geleid en dat de Tsjechoslowaakse bevolking baat had bij homogeniteit.

“Roma werden gezien als afwijkingen van de norm, mensen bij wie iets niet in orde was,” zegt ze. “Daardoor ontstond er een drang om Romavrouwen te steriliseren. Eigenlijk was het dus een poging tot genocide.”

Het was gebruikelijk dat er in de eerste instantie geprobeerd werd om Romavrouwen over te halen met dingen als tegoedbonnen. Maar als dat niet lukte, werden de vrouwen door maatschappelijk werkers bedreigd dat hun kinderen van hen zouden worden afgenomen als ze geen sterilisatie zouden ondergaan.

“Romavrouwen kregen hier onevenredig vaak mee te maken,” zegt Albert. Het was de normaalste zaak van de wereld dat artsen de eileiders van Romavrouwen afbonden zonder hen daar op tijd over te informeren – als dat überhaupt al gebeurde.

“Ze kregen ook vaak te horen dat je sterilisatie terug kunt draaien en begrepen niet dat ze hierna nooit meer zwanger zouden kunnen worden. Sterilisatie werd vaak gebracht als een vorm van anticonceptie,” zegt Albert. “We zullen nooit weten waarom de artsen dit precies deden – of het door hun eigen opvatting over Romavrouwen kwam, of omdat ze vonden dat ze het recht hadden om dit te doen vanwege hun medische evaluaties.”

Wat je volgens Albert bij alle gevallen terugziet, is de leugen dat sterilisaties nodig waren omdat er levens op het spel stonden. “Nu moet de staat zijn verantwoordelijkheid nemen voor het faciliteren van deze mensenrechtenschendingen.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE World News.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.