Noem Fela Kuti geen wereldmuziek

Toen ik de zelfbenoemde zwarte president Fela Kuti ontmoette zat hij in een hotel in Londen, was hij slechts gekleed in een rode onderbroek en rookte hij een dikke joint. Hij werd omringd door drie van zijn vrouwen (hij trouwde er op één dag 26) en een persoonlijke magiër, een Ghanees die zichzelf Professor Hindu noemde. Het was mijn allereerste interview ooit.

Fela vertelde me dat hij een rotatiesysteem had voor de seks met zijn vrouwen, en zei tegen mij, toen nog een pukkelig studentje: “Een man moet trots zijn als hij kan zeggen dat hij goed geneukt heeft afgelopen nacht.” Hij noemde homo’s “flikkers”, en vond het gebruik van condooms “on-Afrikaans” – zijn laatste nummer was een tirade tegen condooms.

In die tijd, midden jaren tachtig, was Fela een cultfiguur in Engeland. Maar in Nigeria en West-Afrika was hij decennia lang een belangrijk figuur. Toen hij overleed werd het leven in Lagos stilgelegd en ongeveer een miljoen mensen kwamen naar zijn begrafenis. Tegenhangers van Fela zeggen dat zijn dood ervoor gezorgd heeft dat het taboe over aids doorbroken werd en dat daardoor vele levens zijn gered.

Sommige van zijn ideeën zijn zonder twijfel “bewust provocerend richting westerse liberalen”, zoals zijn vriend en co-manager Rikki Stein afgelopen week tegen me zei. Maar wat belangijker is en waarmee hij veel aanhangers kreeg, is Fela’s strijd voor sociale gelijkheid met nummers als International Thief Thief (ITT), waarmee hij multinationals aanviel, of Zombie, een parodie over militairen die zonder nadenken zogenaamde revolutionaire orders volgen.

In 1976 veroorzaakte dat laatste nummer rellen en zonder twijfel was dit radicaler – zeker muzikaal gezien – dan wat de Sex Pistols veroorzaakte met Anarchy in the UK in datzelfde jaar. Ik hoorde het nummer voor het eerst tijdens een aerobicles, en ik ben er nog steeds helemaal weg van. Dit heeft ook alles te maken met het feit dat Fela er zeven minuten over doet om de juiste groove te krijgen – het mag dan een beetje een subversieve track zijn maar Fela is niet iemand die rent om de trein te halen. Damon Albarn noemde het ooit de meest sexy track ooit.

Het gevolg is dat Fela in zijn leven honderden keren gearresteerd, opgesloten en in elkaar geslagen is. Over professor Hindu zei Fela dat de magiër ervoor zorgde dat hij elke nacht kon praten met zijn overleden moeder. Zij was een pionier en feminist en naar verluid de eerste Nigeriaanse vrouw die auto reed. Ze overleed toen militairen haar uit het raam gooiden bij een inval op Fela’s grondgebied dat door hem zelf uitgeroepen was tot onafhankelijke republiek. Leni Sinclair

Professor Hindu deed trucs bij Fela op het podium, zoals het zogenaamd afsnijden van zijn tong en uit het niets tevoorschijn toveren van horloges. Maar zijn meest beruchte stunt was toen hij een vrijwilliger vroeg om zich een weekend levend te begraven achter een club in Noord-Londen. Het publiek kwam die vrijdagavond massaal kijken om te zien hoe de Nigeriaanse vrijwilliger in zijn pak onder de aarde verdween. Op zondagavond werd hij weer opgegraven, waarna de man de volgende onsterfelijke woorden zei tegen journalist Vivien Goldman (momenteel hoogleraar Punk in New York): “Levend begraven worden maakt je geil.”

Fela overleed in 1987aan de gevolgen van aids en het lijkt erop dat zijn populariteit buiten Afrika sindsdien alsmaar toegenomen is. Er gaat nauwelijks een maand voorbij zonder heruitgaven van zijn muziek. Afgelopen maand nog kwam er een box uit die werd samengesteld door Brian Eno, een pionier die beweert meer naar Fela’s muziek geluisterd te hebben dan naar welke andere artiest dan ook: “Ik dacht in 1972 dat dit de muziek van de toekomst was, en dat denk ik nog steeds.”

Fela’s muziek – of het genre Afrobeat waarvan hij de grondlegger is – is veel te horen in muziek van artiesten als Vampire Weekend en Damon Albarn, die allemaal zijn genialiteit erkennen en elementen uit zijn muziek gebruiken. Albarn heeft zelfs samengewerkt met Tony Allen, de oorspronkelijke drummer van Fela’s Africa 70, tevens mede-uitvinder van Afrobeat, die nog steeds veel albums produceert.

Fela’s crossover naar een mainstream en westers publiek kreeg een extra boost door de musical Fela!, die gecoproduceerd werd door Jay Z en die te zien was in London en Broadway in 2010. Er is nu ook een speelfilm uit, Finding Fela, geregisseerd door Alex Gibney.

Als muzikant en activist wordt hij steeds vaker vergeleken met Bob Marley, maar hij werd een soort talisman voor andere artiesten doordat hij een revolutionair was op muzikaal gebied. In de nieuwe film vertelt Paul McCartney over hoe hij Fela aan het werk zag toen hij zelf

Band on the Run

opnam in de EMI studio in Lagos in 1972: “Ze waren de beste band die ik ooit live had zien spelen. Vanaf het moment dat Kuti en zijn band eindelijk begonnen te spelen na een lange, gekke opbouw, kon ik niet stoppen met huilen van vreugde.”

Eén van de belangrijkste inspiratiebronnen voor Fela was de funk van James Brown, die op zijn beurt weer beïnvloed werd door Kuti nadat Brown Fela’s nachtclub The Shrine in Lagos bezocht had. Bootsy Collins, de bassist van James Brown herinnert het zich als volgt: “We vertelden ze dat zij de meest funky ‘cats’ waren die we ooit in ons leven hadden gehoord. Ik bedoel, we waren de James Brown-band, maar we werden totaal weggeblazen!” Grote jazzmuzikanten als Miles Davis zagen hem ook als een lifechanging artiest. Wat kon er fout gaan met de steun en erkenning van de beste artiesten ter wereld?

Zijn complexe en soms destructieve persoonlijkheid was een van de oorzaken waarom Kuti tijdens zijn leven niet beroemder was dan hij was. Hij liet schijnbaar geen kans onbenut om zijn eigen feestje te verpesten. Toen Paul McCartney Kuti aanbood om met zijn band mee te touren met Band on the Run, verkondigde Kuti de volgende nacht in zijn club dat er “blanken zijn gekomen om onze muziek te stelen.” Band on the Run werd het bestverkochte album van 1973, iets wat Fela ongetwijfeld geholpen had om zichzelf op te wereldkaart te zetten.

Toen Motown in de vroege jaren tachtig een Afrikaans label op wilde richten genaamd Taboo, boden ze Kuti een deal aan. Rikki Stein, Kuti’s manager en vriend, zegt dat Kuti via professor Hindu wilde besluiten wat te doen. De geesten weigerden hem om nog een contract van twee jaar te tekenen, dus Kuti sloeg het aanbod van Motown af – en daarmee ook 1 miljoen dollar cash. “Zelfs toen haakte Motown nog niet af,” zegt Stein. “Maar na twee jaar, in april 1985, de maand waarin Kuti zou tekenen, werd die gast van Motown ontslagen en was de deal van de baan.”

Kuti bleef aanbiedingen ontvangen van Amerikaanse platenmaatschappijen in de jaren tachtig, maar het probleem was dat hij zestig minuten durende stukken maakte. “Kan je geen nummer van drie minuten maken voor de radio?” vroeg Stein hem weleens. “Maar Fela antwoorde daar altijd op: ‘Ik zou niet weten hoe.’” Volgens de verhalen zou er ooit een keer iemand van een westers label bij Fela langs zijn geweest, die zijn aanbod deed terwijl Fela op de wc zat met de deur open. Kuti had een soort van weerzin tegen westerse bedrijven, hij zag ze als imperialisten, en zijn gebrek aan radiovriendelijk materiaal maakte hem ook moeilijk te verkopen.

Een manier om zijn muziek te begrijpen is zoals hij het zelf zag. Kuti studeerde klassieke muziek in Londen begin jaren zestig; daar had hij ook zijn eigen jazz- en highlifeband genaamd Koola Lobitos. Toen ik hem vroeg wat zijn favoriete muzikant was zei hij: “Handel. Westerse muziek is Bach, Handel en Schubert. Het is goede muziek, knap gemaakt. Als een musicus zie ik dat. Klassieke muziek geeft muzikanten een kick, maar Afrikaanse muziek geeft iedereen een kick.”

In de jaren tachtig noemde hij zijn muziek “Afrikaanse klassieke muziek”; als Mozart en Beethoven geen nummers van drie minuten maakten, waarom hij dan wel? Nu is er D’Banji, die zichzelf omschrijft als “een kruising tussen Fela Kuti en Michael Jackson”, die in 2012 een wereldhit scoorde met Oliver Twist, en het ziet ernaar uit dat hij wellicht de eerste succesvolle Nigeriaanse artiest zal worden, een succes dat Fela nooit levend heeft behaald.

Alsnog zagen meer dan een miljoen mensen de musical Fela!, en de nieuwe film zal hem nog bekender maken. In de documentaire en de musical komt zijn minder politiekcorrecte houding niet echt aan bod, iets wat het liberale wereldmuziekpubliek misschien zou hebben gechoqueerd – Fela vertelde mij dat hij “trots is om een seksist te zijn.” Ongetwijfeld vergrootte hij het risico voor anderen door zijn aids-symptomen te ontkennen.

Maar hij was ook een buitengewoon moedige man, een strijder tegen kolonialisme en corruptie; terwijl hij honderden keren gearresteerd en geslagen werd gaf hij nooit op en zijn geestdrift werd er niet minder om. Het hokje ‘wereldmuziek’ waar hij vaak in geplaatst wordt is onzinnig (dat genre gaat over muzikanten die toevallig niet geboren zijn in Europa of de VS, dus bijna iedereen), het geeft een zwakkere indruk van wat het daadwerkelijk is. Hij komt dichter bij Bob Marley, behalve dat hij harder en radicaler was, maar niets kan geclassificeerd worden als ‘wereldmuziek’. Hij was absoluut een uniek genie. Bill T Jones, choreograaf van de Fela!-musical, omschrijft hem misschien nog wel het beste: “Hij was een heilig monster.”