Hoe cocaïne het werk van Sigmund Freud heeft beïnvloed

De grondlegger van de psychoanalyse, Sigmund Freud, beweerde ooit dat er drie grote revoluties zijn geweest die de mensheid van haar grootheidswaanzin afhielp. Eerst, zei hij, kwam Nicolaus Copernicus, die bewees dat de aarde maar een klein vlekje was dat om de zon draaide in een ondenkbaar groot universum. Vervolgens kwam Darwin, die demonstreerde dat men niet Gods bevoorrechte creatie was, maar afstamde van de apen, "daarmee wordt er een onmiskenbare dierlijke natuur in de mens geïmpliceerd." Ten slotte, schreef Freud dat "het verlangen van de mens naar grandeur de derde en meest bittere tegenslag ervaart in huidig psychologisch onderzoek. Dat onderzoek probeert namelijk te bewijzen aan ons 'ego' dat de mens geen controle over zijn eigen doen en laten heeft. Hij moet het doen met de belangrijkste stukjes informatie die zich onbewust in zijn eigen geest afspelen."

Als dit allemaal klinkt als het gezwets van een man die net een enorme lijn coke naar binnen heeft geharkt, dan komt dat waarschijnlijk omdat psychoanalyse haar opkomst te danken heeft aan Freud's langdurige verslaving aan het spul. Dat was toen namelijk een vrij beschikbaar, maar duur medicijn.

En niet alleen had cocaïne invloed op de psychoanalyse – denk bijvoorbeeld aan de ontdekking van de "koninklijke weg naar het onbewuste" in dromen, en de therapie die daarop is gebaseerd - maar Freud's cokegebruik had ook invloed op het aantal mensen dat het goedje snoof. Volgens Dominic Streatfeild, auteur van Cocaine: An Unauthorised Biography, "is er maar een iemand die verantwoordelijk gehouden kan worden voor de opkomst van cocaïne voor recreatief gebruik, en dat is Freud."

Terwijl het kauwen van cocabladeren al meerdere millennia een gebruikelijk levensmiddel in de Andes was, bleef het lang verborgen in de bergen en werd het pas voor het eerst gesynthetiseerd in 1855 door Friedrich Gaedcke, die het 'erythroxyline' noemde. Rond 1885 had het de minder moeilijke naam 'cocaïne' gekregen. Het spul kende een verfijnd zuiveringsproces en het werd als wondermiddel aangeprezen door de farmaceutische bedrijven die het produceerden. Freud las over dit nieuwe wondermedicijn in het wetenschappelijke tijdschrift Therapeutic Gazette, waar Parke-Davis eigenaar van was, wat nu een dochteronderneming van Pfizer is. Parke-Davis betaalde de 28-jarige Freud maar liefst 24 dollar om hun koopwaar te promoten. Merck, een ander farmaceutisch bedrijf, stuurde ook monsters naar de ambitieuze jonge onderzoeksassistent Neuropathologie aan de Universiteit van Wenen. Je zou dus kunnen stellen dat hij een enthousiaste early adopter was.

In dit stadium was Freud aan het zoeken naar de doorbraak waarmee hij naam zou kunnen maken. Hij had al een paar kleine successen gehad, bijvoorbeeld met een methode voor het kleuren van zenuwweefsel, en hij schreef een paper over de mogelijke locatie van de testikels van de paling. Coke zou zijn troef zijn om rijk te worden, dacht hij, en hij zou zelfs wat glamour en beroemdheid verkrijgen in de stoffige wereld van academische geneeskunde. Hij haalt in april 1884 zijn eerste lading op van Angel's Pharmacy, en begint direct onbaatzuchtig op zichzelf te experimenteren. En dat alles in de naam van de wetenschap.

Zowel de fysieke als de psychische effecten waren direct aantrekkelijk. Freud beschreef hoe hij het was gaan nemen "tegen depressie en tegen aandoeningen van je spijsvertering, en met briljant succes." Hij noemde ook dat de bijwerkingen interessanter waren dan die van Gaviscon - een medicijn tegen brandend maagzuur. Tegen het einde van het jaar had hij een paper gepubliceerd, 'Über Coca', waarin hij "de meest prachtige opwinding" en een een "blijvende euforie" beschrijft toen hij het voor het eerst innam. Ook zei hij dat het honger en vermoeidheid onderdrukt.

Maar Freud is wat minder accuraat geweest over de verslavende eigenschappen en gevolgen van cocaïne. Hij schreef: "Hij lijkt me goed om te noemen – en ik ontdekte dit bij mezelf en bij andere waarnemers die in staat waren dit te beoordelen – dat een eerste dosis en zelfs herhaalde doses van coca geen compulsieve drang creëren om het middel vaker te nemen. Men voelt juist een bepaalde ongemotiveerde afkeer van de substantie." Dat is een behoorlijk andere bevinding dan de restjes van je spiegel aflikken en om vijf uur 's nachts uit wanhoop je dealer whatsappen.

Wellicht was de oorzaak van de ingebeelde onafhankelijkheid simpelweg te wijten aan het feit dat zijn gratis coke nooit opraakte. Net als medeproefpersoon, Bez, moet Freud het ontnuchteren altijd een lijntje voor zijn geweest. "Als iemand intensief werkt onder invloed van coca is er na drie tot vijf uur een daling in het gevoel van geluk en is er een nieuwe dosis coca nodig om de vermoeidheid tegen te gaan."

Freud was al proefmonsters naar vrienden in de geneeskunde aan het sturen en hij prees het medicijn aan als potentiële oplossing voor mentale problemen. Maar hij adviseerde het ook als een behandeling van astma en eetproblemen, een lustopwekker - misschien is Freud's interesse in seksueel fetisjisme ontstaan is tijdens een, door coke aangedreven, vier uur durende masturbatiemarathon - en als een remedie voor morfine- en alcoholverslaving. Hij introduceerde het aan Ernst von Fleischl-Marxow, een bevriende fysioloog die morfine nam voor de chronische pijn aan zijn duim die hij had verwond tijdens het ontleden van een lijk. In plaats van het neutraliseren van zijn verslaving, werd het alleen maar erger. Fleischl-Marxow gaf al snel 6000 mark per maand uit aan zijn verslaving en stierf zeven jaar later, op zijn 45e.

Een succesvollere medische toepassing werd ontdekt door een bevriende oogarts, Karl Koller, die erachter kwam dat de verdovende effecten van cocaïne gebruikt zouden kunnen worden bij oogoperaties. Koller ontwikkelde echter niet dezelfde persoonlijke voorkeur voor de drug als Freud, en dat wordt verondersteld vanwege een ongebruikt monster dat gevonden werd tussen een verzameling van zijn papieren in de leesruimte van de Library of Congress. Freud had dit envelopje vast wel schoongelikt.

De tandenknarsende ijver waarmee Freuds professionele collega's experimenteerden met het poedervormige wondermiddel, daar moesten wel risico's aan kleven. De ideeën over wonderlijke genezingen waren natuurlijk een beetje vergezocht. Dr. Wilhelm Fleiss – een duitse KNO-specialist – publiceerde een paper getiteld The Relation between the Nose and the Female Sexual Organs, waarin hij speculeerde dat de neus een microkosmos van het lichaam was en dat elke ziekte kon worden behandeld door het vinden van haar bijbehorende locatie in de neus en het aanbrengen van cocaïne op die plek. Een theorie waar Freud zo van genoot dat hij uiteindelijk operaties nodig had om zijn neus te deblokkeren, net als Fleiss.

Tijdens het behandelen van een vrouw voor hysterie - een neurose waarvan toen werd gedacht dat het uit de vagina kwam - verknoeiden Freud en Fleiss de operatie en vermoordden ze bijna de patiënt, die later 'Irma' werd genoemd in The Interpretation of Dreams. Freud zou die periode hebben verdoezeld, en die verdoezeling zou vandaag de dag hebben geleid tot het verlies van zijn beroepslicentie, rechtszaken en een gevangenisstraf.

Freud werkte de verschillende theorieën uit die de basis vormen voor psychoanalyse – concepten zoals het id, ego en superego, libido als vrij rondzwevende seksuele energie en het oedipuscomplex. En dat allemaal terwijl hij enorme hoeveelheden cocaïne uitdeelde aan de neurotische Weense middenklasse die eindeloos met hem kwam praten over hun problemen, die volgens Freud altijd terug te leiden waren naar hun ouders en hun eigen onvermogen om zich aan te kunnen passen aan de norm van de bourgeoisie. Hierdoor werden de problemen dus nooit aangepakt, wat psychoanalyse een kapitalistische discipline maakte.

Het zijn Gilles Deleuze en Félix Guattari geweest die Freud hebben bestudeerd en de psychoanalyse onder de loep namen in Anti-Oedipus. Zij beschrijven drie fases van Freud's carrière, namelijk de eerste fase waarin 'het verkennende, baanbrekende, revolutionaire element' werd uitgelicht, waarin libido als vrije vorm van verlangen werd ontdekt; de tweede fase waarin de classicist Freud de oedipusmythe en de theorieën van het onderbewuste onderzocht, en de derde fase waarin de therapeut de "genezing door eindeloos te praten" bedacht. Hij was "een fantastische Christopher Columbus, een briljant welgestelde lezer van Goethe, Shakespeare en Sophocles en een gemaskerde Al Capone."

Echter wisten Deleuze en Guattari niet dat een therapie die de structuur van verslaving nabootst – een die is gebaseerd op karakteristieke, zelfingenomen monologen van een cokehead – eigenlijk werden voortgestuwd door la coca loca. Het was inderdaad een oplichter, hoewel waarschijnlijk iets meer Pacino (de Scarface-versie) dan Capone.

Ondanks zijn aanhoudende populariteit onder de mensen die geld genoeg hadden om te verspillen aan narcistisch gelul, wordt psychoanalyse tegenwoordig door veel mensen beschouwd als een achterhaalde discipline, slechts goed voor wat grapjes in sitcoms. Zijn critici zagen het altijd al als pseudowetenschappelijk - Freud zelf hoopte dat zijn theoretische constructies later door neurowetenschapers bewezen zouden worden -, zelfs voordat de Freud's cokeverslaving (of drugsmisbruik) aan het licht kwam. Sceptici wijzen op de invloed van cocaïne op zijn meesterwerk The Interpretation of Dreams. Als je het bekijkt door die bril lijken zijn bevindingen koortsige, door coke versterkte mijmeringen: "Ik zie mezelf als een sneeuwpop, met een wortelneus, en ik sta in een groot gebied van zuivere sneeuw, die ineens allemaal smelt, en ik dus ook, mijn neus valt en laat me achter met een gevoel van diepe leegte…" Dit gaat over een vruchtbaarheidsangst: de wortel is je penis…" Natuurlijk, Freud.

Na twaalf jaar verslaafd te zijn geweest, schijnt Freud in 1896 de coke afgezworen hebben, de dag na zijn vaders begrafenis. Hij zou dit misschien als puur toeval geïnterpreteerd hebben. Hoe dan ook, ik vraag me af hoe de Europese intellectuele geschiedenis zou zijn verlopen als Freud zich had opgeworpen als proefkonijn van een andere drugssoort.