Hoe het is om de Noordpool te zien sterven

Kort nadat we wegvaren van de pier van Longyearbyen, de belangrijkste nederzetting op de archipel Spitsbergen, zien we ons eerste zee-ijs. De drie bewegende stipjes in de verte blijken een moederijsbeer en twee welpen te zijn. Het is het laatste significante zee-ijs dat we tegenkomen op onze reis noordwaarts, halverwege tussen Noorwegen en de Noordpool.

Ik was naar het noordpoolgebied gekomen om te leren wat de mensen die daar wonen en werken denken over geopolitiek – landroof, verborgen olierijkdom en strategische scheepvaartroutes – nu de regio toegankelijker wordt door de opwarming van de aarde. Ik wilde zien hoe de bedreigingen er in het echt uitzagen. En natuurlijk hoopte ik de Arctische ijskap te zien, de bevroren top van de planeet waar ik al van kinds af aan overheen wil lopen.

Wat ik ontdekte, verbaasde me. Toen we afgelopen juni een week lang naar het noorden zeilden, was er helemaal geen zee-ijs te zien. Verder trof ik alleen maar een soort verbijsterende stilte aan onder de mensen die al heel lang in het Hoge Noorden wonen. Zij moeten nog steeds wennen aan de snelle, door het klimaat veroorzaakte veranderingen. Er waren helemaal geen gesprekken over het internationale gesteggel of de voorbereidingen om naar olie te boren – iedereen die ik sprak maakte zich meer zorgen over de kwetsbaarheid van de natuur dan over de concurrerende nationale belangen. De Inuit, die het noordpoolgebied hun thuis noemen, maken zich ook alleen maar zorgen over het voortbestaan van hun eigen cultuur en manier van leven.

In juni 1818 maakte de noodlottige poolreiziger John Franklin de reis ten noorden van Spitsbergen, het laatste stukje Europa voor de Noordpool. Het werd zijn eerste mislukte expeditie om een Arctische zeeroute tussen de Atlantische Oceaan en de Grote Oceaan te vinden. De vallen van het schip waren omringd met ijs en hoe langer ze zeilden, hoe meer zij ook omringd werden door ijs dat zich uitstrekte tot ver voorbij de noordelijke horizon.

Ik zeilde tweehonderd jaar na zijn reis dezelfde route, met een groep kunstenaars in een barkentijn. Het schip was niet eens zo heel anders dan zijn schip, de Trent. Maar waar Franklin ijs vond, vond ik niets dan water – blauw en stil zover het oog reikte. De ijslaag rondom Spitsbergen is ten opzichte van het zomergemiddelde van de afgelopen veertig jaar met veertig procent verminderd. Onze kapitein, een Nederlander, vertelde ons dat de rand van de ijskap nog 160 kilometer verder naar het noorden lag dan wij tijd hadden om zeilen.

Iedereen weet dat het zee-ijs van de Noordpool smelt. Maar de grimmige realiteit van de ijsvrije zee – die veel verder reikt dan waar Franklin twee eeuwen geleden überhaupt kon komen – was alsnog schokkend. Sinds het einde van de jaren zeventig is het volume van het zee-ijs in de Noordelijke IJszee zowel in dikte als in omvang met meer dan zeventig procent afgenomen.

Veertig jaar geleden had de poolijskap aan het einde van het zomerse smeltseizoen ongeveer de grootte van Verenigde Staten. Tegenwoordig is de kap gekrompen tot een onregelmatige halve cirkel die ongeveer twee derde van dat gebied beslaat. Het ijs ligt normaal gesproken voor de kust van Groenland en Canada, maar afgelopen augustus verscheen er voor het allereerst sinds de mensheid het registreert open water aan de noordkust van Groenland. Het ijs was onverwachts uit elkaar gebroken – een onheilspellende ontwikkeling. Sommige wetenschappers voorspellen dat er over iets meer dan tien jaar helemaal geen zomerijs meer zal zijn, en dat de Noordelijke IJszee alleen nog maar in de winter zal bevriezen.

De verdwijnende ijskap zorgt ervoor dat het gebied toegankelijk wordt voor scheepvaart, visserij en olie- en gasboringen. Daarom is de Noordpool strategisch belangrijk voor de landen eromheen. Veel mensen, beginnend met ontdekkingsreiziger Vilhjalmur Stefansson in de jaren twintig, hebben beweerd dat de Noordelijke IJszee uiteindelijk een soort nieuwe Middellandse Zee zal zijn, omringd door rivaliserende landen. De mensen die dat beweren, denken dat er onvermijdelijk een botsing van internationale belangen gaat plaatsvinden – een soort postmoderne herhaling van de Punische oorlogen tussen Carthago en Rome.

In mei schokte Mike Pompeo, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, iedereen door tijdens een ministeriële bijeenkomst van de Arctische Raad te beweren dat “de regio een arena voor macht en concurrentie is geworden.”

“Dit is voor Amerika het moment om op te komen voor de toekomst van de Noordpool,” verklaarde hij. “In het noordpoolgebied liggen de belangrijkste kansen en rijkdommen.”

De internationale raad coördineert het beleid van de acht landen die rondom de Noordelijke IJszee liggen, plus dat van de vertegenwoordigers van de inheemse volkeren. De raad richt zich op de bescherming van het kwetsbare milieu van het noordpoolgebied. De Verenigde Staten negeerden het noordpoolgebied altijd grotendeels – tot nu toe.

De mensen die ik tegenkwam, snoven, glimlachten of haalden hun schouders op als ik het over geopolitiek probeerde te hebben. In het handjevol nederzettingen op de archipel kwam ik Russen, Noren, Chinezen en Canadezen tegen, maar niemand hield zich bezig met internationale intriges. Zelfs niet in Barentszburg, een mijnbouwbuitenpost uit de Sovjettijd, die tegenwoordig alleen nog maar dienstdoet als politiek reliek en ons herinnert aan de tijd dat de Sovjet-Unie grotere ambities had. In plaats daarvan heerste er alleen maar angst voor wat de opwarming van de planeet zou kunnen betekenen.

Rusland is het meest Arctische land: veertig procent van het landoppervlak boven de poolcirkel hoort bij Rusland en driekwart van de bevolking in het noordpoolgebied is Russisch. Het land is begonnen om militaire bases weer op te bouwen, die sinds het einde van het Sovjettijdperk gesloten of verwaarloosd waren.

Conservatieve criticasters en militairen uit het Westen reageerden daarop door te zeggen dat het noordpoolgebied het toneel lijkt te worden van een echt koude Koude Oorlog. “Rusland noemt het Spitsbergen-beleid van Noorwegen een potentieel oorlogsrisico,” kopte een artikel op de nieuwssite The Barents Observer een jaar geleden. “Nu het Noordpoolijs smelt, lopen de territoriale geschillen hoger op,” waarschuwde de Britse online krant The Independent vorig jaar.

Amerikaanse politici, onder leiding van de Republikeinse senator Dan Sullivan uit Alaska en voormalig minister van Defensie James Mattis, hebben aangedrongen om meer militaire uitgaven in het Hoge Noorden te doen, om de Russische opmars tegen te gaan. Mattis waarschuwt vaak voor wat hij de “agressieve stappen” van Moskou noemt, aan de hand van een kaart van de Russische militaire bases, die werd gemaakt door de medewerkers van senator Sullivan.

Ook Pompeo uitte kritiek op het “agressieve gedrag” van Rusland en China. In zijn toespraak voor de Arctische Raad zei hij dat vooral Rusland “sneeuwafdrukken in de vorm van legerlaarzen” achterliet in het noordpoolgebied.

Maar veel van wat Rusland bouwt is eigenlijk een uitgebreid netwerk van search and rescue-bases, om straks de scheepvaart langs de Noordelijke Zeeroute te kunnen bedienen. Dat wordt namelijk een steeds levensvatbaardere handelsroute, naarmate het klimaat verder opwarmt. Alison LeClaire, de hoogste Arctische functionaris van Canada, noemde het een “legitieme staatsactiviteit” en zei verder dat de militaire aanwezigheid van Rusland in het noordpoolgebied nog ver onder het niveau van Sovjet-Unie ten tijde van de Koude Oorlog ligt.

“Wij zien een overheid die een groeiende bron van rijkdom aan hun noordgrens moet beschermen,” zegt ze in een telefoongesprek. “Wij hebben beoordeeld dat er geen militaire dreiging is.”

Zelfs Julia Gourley, functionaris van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken en de Amerikaanse vertegenwoordiger bij de Arctische Raad, is het daarmee eens. “Er is echt geen bewijs dat Rusland agressieve bedoelingen heeft, ook al blazen ze hun militaire bases in de regio nieuw leven in,” zei ze in 2016 tegen het Congres.

“Niemand denkt hier aan politiek,” zegt Sergei Anenkov, een mijnwerker in Barentszburg, terwijl hij me koffie en maanzaadkoekjes serveert in de ene kamer die hij zijn thuis noemt. De meeste mijnwerkers in de nederzetting zijn Oekraïens, voegt hij eraan toe, maar zelfs tijdens de Russische invasie in Oekraïne waren er geen spanningen. In plaats daarvan, zegt Anenkov, voelen zijn vrienden en hij zich getuigen van een verdwijnende wereld.

Bij het eenzame Russische consulaat van Barentszburg – het meest noordelijke consulaat ter wereld – verwierp de attaché het idee dat zijn aanwezigheid meer betekende dan een noodzakelijke paspoortdienst voor de Russen die er wonen. Toerisme en wetenschap zijn de toekomst van de nederzetting, vertelde hij me.

De grimmige bakstenen gebouwen van de nederzetting zijn onlangs bekleed met kleurrijk materiaal. Het grootste en nieuwste gebouw is een blauw entertainmentcentrum, waar arbeiders zingen en dansen ter vermaak van de weinige toeristen die het dorpje dagelijks bezoeken. Aan het uiteinde van de nederzetting is er inmiddels een klein centrum voor klimaatonderzoek geopend. “Er zijn hier geen intriges,” zegt Alexandr Novikov, het hoofd van het onderzoekscentrum, met een glimlach. “We werken hier samen met veel landen, waaronder de VS.”

Vijf landen rondom het noordpoolgebied – de VS, Canada, Denemarken, Noorwegen en Rusland – hopen door al het gepraat over mogelijk conflict dat ze hun territorium kunnen uitbreiden, naarmate het ijs zich verder terugtrekt. In een verdrag van de Verenigde Naties staat dat je als land onderzeese soevereiniteit kunt krijgen, als je kunt bewijzen dat de continentale plaat waarop je land ligt verder reikt dan de marge van 200 zeemijl die momenteel wordt erkend door het internationaal recht. Rusland, Canada en Denemarken beweren dat ze allemaal zijn verbonden met de Lomonosovrug, een verzonken bergketen die de Noordelijke IJszee doorkruist. Hun claims overlappen elkaar bij de pool. Canada heeft afgelopen mei 2100 pagina’s aan wetenschappelijk bewijsmateriaal bij de VN ingediend om hun claim te ondersteunen.

De enige reden waarom dit betwiste ‘eigendom’ van de Noordpool nog niet in een politieke thriller is veranderd, is omdat er een moeizaam VN-proces is om te beslissen welke van concurrerende claims geldig is. Dat proces is gebaseerd op harde wetenschap en expliciete regels, en alle landen houden zich er keurig aan. De afbakening hangt af van diplomatie – niet van bommen of blokkades.

“Er is geen mogelijkheid tot conflict,” vertelde Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, vorig jaar aan andere Arctische landen tijdens een bijeenkomst in Fairbanks in Alaska. “Het internationaal recht beschermt op een betrouwbare manier de nationale belangen van de Arctische staten.”

Er was geen ijs toen we aankwamen bij Rossøya, het laatste stukje land tussen ons en de Noordpool. De rots was kaal, op wat korstmos en gras na dat groeit door de stront van zeevogels. Het eiland is vernoemd naar James Clark Ross, die er in 1827 samen met William Perry tegen het ijs vocht op hun eigen mislukte expeditie naar de Noordpool. Later zocht hij tevergeefs naar de resten van Franklins verloren expeditie op de bevroren waterwegen van de Noordwestelijke Doorvaart van Canada.

Veel mensen denken de reden te weten waarom mensen om het noordpoolgebied vechten. Er zitten namelijk mogelijk verborgen koolwaterstoffen onder de onbekende wateren voorbij het eiland. Dat idee is voornamelijk gebaseerd op een oud rapport van de U.S. Geological Survey, waarin werd geschat dat dertien procent van de onontdekte olie en dertig procent van het onontdekte aardgas in het noordpoolgebied ligt. Novikov, de Russische onderzoeker in Barentszburg, moest lachen toen we hem de schattingen vertelden. “Dat zijn hun cijfers, niet de onze,” zei hij.

Maar zelfs als die schattingen correct zijn – ze zijn niet bevestigd door verder onderzoek – zullen de natuurlijke hulpbronnen zich ruim binnen de continentale platen van de landen rondom het noordpoolgebied bevinden.

Onder de grote witte Noordpool zit volgens het Amerikaanse rapport namelijk nauwelijks olie. En aangezien het nogal moeilijk is om in het noordelijke klimaat te werken, zal de olie- en gaswinning in de diepe Noordelijke IJszee gezien de huidige energieprijzen waarschijnlijk geen geld opleveren – zelfs als er heel veel koolwaterstoffen onder de grond zitten. Het meest veelbelovende olieveld ligt onder de Amerikaanse plaat voor de kust van Alaska, maar op dit moment boort er niemand in de niet-geclaimde oceaan.

Hoe dan ook, waarschijnlijk zal de olie- en gaswinning in het noordpoolgebied gezamenlijk tussen landen geregeld worden. Rusland haalt twintig procent van zijn bruto binnenlands product uit het noordpoolgebied, voornamelijk door te boren naar olie en gas. Maar toen het land in nieuwe gebieden in de regio wilde boren, wendde het zich tot de Amerikaanse energiereus ExxonMobil. Door de sancties na de annexatie van de Krim door Rusland ging die deal uiteindelijk niet door, maar het land vond al snel weer een nieuwe partner, namelijk China.

China’s interesse in het noordpoolgebied verschilt niet veel van die van Franklin: een handelsroute via de Noordpool die de afstand tussen China en Europa met maar liefst veertig procent verkort. Dat zou China meer dan 89 miljard euro per jaar kunnen schelen, volgens het Chinese ministerie van Natuurlijke Hulpbronnen. Chinese vrachtschepen maken in de zomer al overtochten via het noordpoolgebied, voornamelijk langs de Russische kust. Het land zal waarschijnlijk de zeeroutes domineren als het gebied toegankelijker wordt. Volgens sommige onderzoekers zullen de Chinese schepen halverwege deze eeuw regelmatig rechtstreeks over de pool varen.

China positioneert zich als een ‘bijna-Arctisch’ land en geeft miljarden uit – voornamelijk aan ijsbrekers – om een plek in de regio te claimen, ondanks het feit dat er geen Chinees territorium in een straal van 1500 kilometer van de poolcirkel ligt. Het land heeft hevig geïnvesteerd in een vloeibaar-aardgas-project op het Russische schiereiland Jamal en heeft beloofd om een spoorweg en diepzeehaven te bouwen dicht bij de Russische havenstad Archangelsk.

China overweegt ook om de olie- en gaswinning in Groenland te financieren. De kleine inheemse bevolking van het eiland is er klaar voor om zich onafhankelijk van Denemarken te verklaren, zodra de energieprijzen zich voldoende hebben hersteld om het eiland zelfvoorzienend te maken. Als het project door China wordt gefinancierd, kan Groenland een Chinese Arctische basis worden, waardoor de Chinezen toegang krijgen tot de Arctische hulpbronnen.

Niemand verwacht dat de Chinese ambities voor scheepsvaart of olieboringen tot een conflict gaan leiden. Een Chinese Arctische expert, die vroeg om anoniem te blijven omdat ze niet bevoegd is om met de pers te praten, benadrukt dat China via gevestigde internationale agentschappen werkt om hun aanwezigheid in het poolgebied uit te breiden.

In Ny-Ålesund, de noordelijkste, continu bewoonde nederzetting ter wereld, heeft China het grootste onderzoeksteam van alle tien landen die er wetenschappers naartoe hebben gestuurd om de verschillende aspecten van de opwarming van de aarde te bestuderen. Voor hun rode, houten gebouw, dat het Arctic Yellow River Station wordt genoemd, staan twee marmeren leeuwen. Zo onderscheiden ze zich van de andere, ver uit elkaar liggende gebouwen waaruit de nederzetting bestaat.

Op onze terugweg langs de archipel stopten we in Ny-Ålesun. De Chinezen “zaten in een vergadering”, dus sprak ik met Kim Holmen, een Zweed met een lange Gandalf-baard. Hij is de directeur van het Noorse Poolinstituut daar. In de zomer fietst hij door het dorp met een gebreide muts met een roze bolletje erop. “De Noordelijke IJszee is een van de vredigste oceanen ter wereld,” zegt hij tegen me. “Er zijn weinig tekens van toekomstige conflicten in dit deel van de wereld.”

Maar kijk goed en je ziet dat er iets aan het veranderen is. De bar in Ny-Ålesund is nu twee keer per week open: een keer op zaterdag voor de wetenschappers en onlangs voor de eerste keer op donderdag. Toen bracht een cruiseschip namelijk toeristen langs, die door het dorp dwaalden, souvenirs kochten en ansichtkaarten verstuurden vanuit het noordelijkste postkantoor ter wereld.

China zal waarschijnlijk ook het pooltoerisme domineren, omdat er geen land ter wereld meer toeristen voortbrengt dan China. De Arctische landen zijn nu al op hun hoede voor de mogelijke hoeveelheid mensen die naar het gebied zal trekken. De Chinese ondernemer Huang Nubo werd enkele jaren geleden door de lokale oppositie al tegengehouden om een luxe resort in een afgelegen deel van IJsland te bouwen. En hij werd ook door de lokale oppositie gestopt toen hij land op Spitsbergen wilde kopen. In 2014 slaagde hij er eindelijk in om land in het noorden van Noorwegen te kopen, maar hij heeft er nog niets gebouwd.

Toen ik weer in Longyearbyen aankwam, zag ik een groep rijke Chinese toeristen in de felgele parka’s van Quark Expeditions, het tourbedrijf van het noordpoolgebied. Ze waren aan boord geweest van de Russische atoomijsbreker 50 Let Pobedy en waren net teruggekomen van de Noordpool. Het staatsschip wordt verhuurd als luxe poolcruiseschip, compleet met champagne en kaviaar. Een vrouw van middelbare leeftijd pochte tegen me dat ze beide polen had bezocht.

Onze driemaster werd ondertussen in de kleine haven van Longyearbyen overschaduwd door een gigantisch Duits cruiseschip dat eruitzag als een appartementencomplex. Drommen mensen stroomden van het schip, een van de tientallen die elke zomer de kleine haven bezoeken. Sommige van de schepen stoppen ook bij Ny-Ålesund en de ongerepte fjorden die ooit alleen werden bezocht door ruige ontdekkingsreizigers en eenzame jagers.

Toeristen zijn nu al de grootste menselijke aanwezigheid in het noordpoolgebied en dat zal door de cruiseschepen, die voornamelijk uit Europa en de Verenigde Staten komen, alleen nog maar erger worden. Wetenschappers, politici en inheemse mensen zijn verontrust. “Er moeten langetermijnplannen worden opgesteld voor de Noordelijke IJszee – over immigratie, toerisme, enzovoort. En daar moeten de inheemse volkeren op de Noordpool rechtstreeks bij betrokken worden,” zegt Cindy Dickson, directeur van de Arctic Athabaskan Council, die de Amerikaanse en Canadese inheemse volkeren vertegenwoordigt op de Arctische Raad.

Dalee Sambo Dorough, de voorzitter van de Inuit Circumpolar Council, zegt in een e-mail dat “bij elke dialoog, elk debat en elk besluit rekening moet worden gehouden met onze rechten en onze verantwoordelijkheden voor toekomstige generaties.”

Het hoofd van een logistiek bedrijf in Longyearbyen had meer alledaagse zorgen. “We houden van de business,” zegt hij, “maar we hebben meer infrastructuur nodig.”

Het gemiddelde cruiseschip genereert elke week maar liefst 750.000 liter rioolwater en miljarden liter afvalwater, volgens een onderzoek van de Amerikaanse overheid uit 2008. Ook zorgt zo’n schip voor zo’n 90.000 liter of meer olieachtig lenswater van de motoren en machines.

Toch zitten er op dit moment geen beperkingen aan het dumpen van behandeld afvalwater in het noordpoolgebied. Ook beschikken maar weinig havens in het Hoge Noorden over de infrastructuur die nodig is om lenswater, rioolwater of vast afval adequaat op te ruimen. De afgelegen eilanden en zandbanken die we zagen op onze reis, waren nu al bezaaid met felgroene visnetten en oranje drijvers van sleepnetschepen. De voorwerpen worden in het bevroren noorden nauwelijks afgebroken.

Wetenschappers maken zich zorgen dat de toenemende menselijke aanwezigheid de problemen die dieren in het wild nu al hebben wegens de klimaatverandering zullen verergeren.

Toen mijn medepassagiers en ik aan land waren, zagen we een ijsbeer op een klein eiland op een paar honderd meter afstand. We verzamelden ons bij een smalle inham, met z’n allen op een hoopje, om te kijken hoe het roofdier tussen de stenen bewoog. Toen gleed de beer het water in en begon het onze kant op te zwemmen.

IJsberen zijn verrassend snelle zwemmers, dankzij hun peddelachtige poten met zwemvliezen. Het duurde niet lang voordat de ijsbeer al halverwege was, wat tot onrust leidde bij onze groep en de handvol begeleiders met geweren. Een confrontatie met een ijsbeer leidt makkelijk tot de dood en niemand wil een ijsbeer doodmaken, want er zijn er nog maar een paar duizend over in regio van Spitsbergen. We vroegen over de radio om een Zodiac, een robuuste zwarte rubberboot, en het duurde niet lang voordat we de ijsbeer met een wijde boog konden ontwijken.

Niet lang na onze ontmoeting werd er een ijsbeer gedood, omdat-ie een cruiseschipwacht had aangevallen. Zulke incidenten zullen steeds vaker voorkomen, naarmate er meer toeristen komen. “Toerisme is een vorm van druk op deze omgeving, en de druk van het toerisme neemt steeds meer toe,” zegt Holmen.

Het echte conflict dat volgens hem opdoemt in het noordpoolgebied, heeft niets te maken met Amerikanen, Canadezen en Chinezen, maar gaat over wat het altijd al is geweest: de natuur tegen de mens. Maar anders dan in de tijd van Franklin zal de mens nu zegevieren. Door het smeltende ijs zullen er steeds meer mensen in de regio opdoemen en die menselijke aanwezigheid zal invloed hebben op de natuur – ongeacht welke politici in verre hoofdsteden tegen elkaar strijden. Ongerepte leefgebieden zullen worden vervuild, planten- en dierenpopulaties zullen verdwijnen. De mens zal uiteindelijk alles bederven wat tot nu toe onaangetast was gebleven omdat het achter een barrière van ijs zat. Geopolitiek is maar een bijzaak.

Ik kwam hier om te ontdekken wat de grootste bedreiging voor het noordpoolgebied was. Ik bleek het zelf te zijn.

Ongeveer twintig van mijn medereizigers en ik stapten bij een zandbank van boord van onze twee rubberboten, in de hoop walrussen te zien. Binnen enkele ogenblikken dook er een van de reusachtige, eeuwenoude dieren op. Hij sleepte zich naar de kust, richtte zich op om ons te bekijken en staarde ons aan. Zijn bruine huid was bespikkeld met roze littekens en zijn massieve slagtanden waren doorgroefd. Zijn ogen waren bloeddoorlopen, maar keken ons griezelig bewust aan. Als je zo’n wezen in het wild ziet, zo ver van de bewoonde wereld, voel je dat de aarde groter, ouder en machtiger is dan de mens of alles wat hij heeft voortgebracht. Het is alsof je onschuld onder ogen komt, en daarmee onze eigen zonden ziet.

We keken elkaar vijftien of twintig minuten aan. Daarna rolde de walrus, met een hete, stomende ademstoot, terug de koude zee in.