Waarom jij in zoveel Nederlandse steden geen wiet meer mag kopen

In de reeks 'Grenzen van Europa' brengen we verhalen die laten zien welke invloed de landsgrenzen die Europa verdelen en omringen hebben op de levens van de mensen die er wonen. Want je leven kan totaal anders zijn, afhankelijk van aan welke kant van een grens je bent opgegroeid - zelfs binnen de EU.

"Identiteitskaart, alsjeblieft." De medewerker van de Maastrichtse coffeeshop Maxcy’s vraagt drie zenuwachtige Fransen in de rij geroutineerd om hun gegevens. De ogenschijnlijke leider van het drietal overhandigt een paspoort en een brief, terwijl zijn twee vrienden alvast verlangend de coffeeshop binnengluren. Het lijkt hun eerste keer.

Nadat de securitymedewerker de brief heeft bekeken wordt de voorste jongen doorgelaten. De achterste twee zijn nu aan de beurt om te bewijzen dat binnen mogen: ze moeten niet alleen boven de achttien zijn, maar ook in Nederland wonen.

De coffeeshopmedewerker van de Maxcy's steekt zwijgend z'n hand uit, wachtend op een brief met adres die niet komt. De twee Fransen proberen verbaasd te reageren, maar ze weten eigenlijk allang hoe laat het is: als je niet kan bewijzen dat je in Nederland woont, mag je in Maastricht geen coffeeshop in.

"We zijn voor het weekend op bezoek bij onze vriend," legt Jacques uit, die zijn echte naam liever niet geeft. "We dachten: we proberen het gewoon. Nu gaat hij gewoon de wiet halen, en dan gaan we die joint maar ergens buiten oproken."

Wanneer de voorste jongen weer buitenkomt met wat wiet, druipen ze af.

Voor wietliefhebbende toeristen is het de afgelopen jaren lastig geweest om te weten waar in Nederland ze wel of niet welkom zijn in een coffeeshop. Het zogenaamde ingezetenencriterium - de maatregel die buitenlanders uit de shops verbant - is ondertussen ook al tal van keren veranderd. Het is een maatregel die nationaal werd ingevoerd nadat een lokaal probleem uitgroeide tot een internationale rel.

Maastricht ligt in het zuidelijkste puntje van Nederland, op de grens met België. De snelweg A2 brengt Maastrichtenaren binnen een paar minuten naar goedkope benzine toe. Duitsland, Frankrijk en Luxemburg liggen allemaal op rijafstand. Het is een van de oudste steden van Nederland en trekt mede daardoor veel toeristen. Het gaat vooral om Duitse gepensioneerden en wat vlaai-etende koppeltjes, maar de toeristenstroom die het gemunt had op het inslaan van kush en haze werd hier niet op prijs gesteld.

“Er was enorm veel overlast rondom die coffeeshops,” legt Gerd Leers uit. Hij was destijds de burgemeester van Maastricht en zag rond 2007 hoe problemen rond de coffeeshops een lokale politieke kwestie waren geworden.

Leers was lid van de conservatieve partij het CDA (Christen-Democratisch Appèl), maar stond zelf vrij nuchter in de discussie rond het gedogen van wiet in Nederland - waarbij cannabis produceren verboden ism maar de verkoop ervan in een ‘coffeeshop’ wordt toegestaan. “Hypocriet vind ik dat,” zegt Leers. “Coffeeshops moeten daarom per definitie hun wiet uit de illegaliteit halen, en het is als bestuurder enorm lastig om daarmee te moeten omgaan.”

Het imago van de coffeeshops blijft in Nederland daardoor altijd iets grimmigs hebben voor mensen die er nooit komen. Door al de mensen die wiet kwamen kopen, vonden de bewoners in de buurt van coffeeshops nog maar moeilijk een parkeerplaats voor hun auto. Bovendien waren ze het gedoe op straat ook zat - mede veroorzaakt door dealers die rondom de shops hingen. “Moedeloos werden we ervan,” verzucht Leers. “Bezoekers van die coffeeshops werden soms al vanaf de grens achtervolgd door die gasten [straatdealers, red.] die ze niet alleen wiet, maar van alles aan harddrugs probeerden te verkopen.”

Er kwam een idee op tafel om de coffeeshops uit het centrum van de stad te halen, en ex-burgemeester Leers werd daar voorstander van: “We dachten aan industrieterreinen in de buurt van de snelweg. Op die manier zou je de boel goed kunnen doseren en zouden we er in het centrum geen last meer van hebben. Dan zou het controleerbaarder worden.”

Een ingehuurd onderzoekbureau maakte alvast een gephotoshopt beeld van de toekomstige bewegwijzering op de A2: “Coffeecorner” - hier over 300 meter de snelweg af. Een paar kilometer van Maastricht, aan onze kant van de grens, konden de Belgische collega’s van Leers hun ogen niet geloven.

Bekijk ook: SpeesCees was de koning van de Nederlandse cannabiswereld:

“Het idee was dat die coffeecorners een soort McDrive werden voor cannabis,” zegt Mark Vos, ook in 2007 al burgemeester van de Vlaamse grensgemeente Riemst, die vlak naast Maastricht ligt. “Hup, de A2 af, even wiet halen en weer de autostrade op. Op die manier zou Maastricht het gedoogbeleid exporteren naar z’n buurgemeentes, en daar hadden we geen zin in.”

De burgemeester verenigde zich met twee Belgische gemeentes en ook een Nederlandse, en samen spanden ze een rechtszaak aan: die Maastrichtse coffeecorners wilden ze niet hebben.

Op dat moment werd de gemeentelijke burenruzie een internationaal conflict: er liep immers een landsgrens tussen Maastricht en de Belgische dorpen. De regering van Nederland in Den Haag schaamde zich tegenover de Belgische regering in Brussel, die zich altijd negatief heeft uitgelaten over het liberale Nederlandse beleid. De minister ging zich ermee bemoeien, en opeens werden de parkeerproblemen van de Maastrichtenaren landelijk nieuws.

Er heerst bij het Nederlandse bestuur vaak een vorm van allergie voor buitenlandse kritiek op het Nederlandse drugsbeleid, dat grijs ziet van compromis op compromis en er voornamelijk op is ingericht om zo weinig mogelijk mensen boos te maken. De Belgische klagers waren helder in hun aanklacht: “Wij vonden het gedoogbeleid mislukt en wilden het gewoon niet hebben,” aldus Vos.

De toenmalige minister van Justitie van Nederland belde Leers op en vroeg of er niet een andere oplossing mogelijk was: een clubpasje voor de coffeeshops, waardoor je alleen nog naar binnen zou mogen als je geregistreerd stond in Nederland. Eerst alleen als een proef in het zuiden van het land, en daarna zou deze ‘wietpas’ landelijk beleid worden. Mensen zouden daardoor wel hun anonimiteit verliezen in een coffeeshop, maar het zou in ieder geval de buitenlanders buiten houden.

Leers stemde in, want “alle ideeën waren bespreekbaar”, zegt hij nu. Kort daarna vertrok hij als burgemeester en zou opvolger Onno Hoes zijn beleid voortzetten.

Het duurde even voor de wietpas werd ingevoerd door de landelijke regering, maar op 1 mei 2012 was het zo ver. Als eerste in Zeeland, Brabant en Limburg. Maastricht probeerde met een campagne de Fransen en Walen te vertellen over het nieuwe beleid. Er werd gekozen voor punkrock en een youtube filmpje met de naam ‘New rules no drugs Frans.mp4’.

Aragon Verhaaren, toen en nu bedrijfsleider bij coffeeshop Toermalijn in Tilburg in de provincie Brabant: “We moesten een heel scansysteem invoeren, er werd een foto van je gemaakt. Mensen wilden dat helemaal niet. Sommige zijn helemaal weggebleven, anderen zijn naar de straat gegaan.”

“Binnen een dag ging ik van honderden klanten naar drie. Drie!” Eigenaar Lisa Lankes van coffeeshop Pink in Eindhoven is er nog steeds kwaad om. “Het aandeel Belgen in onze shop was 8 tot 9 procent. Er waren geen grote problemen hier. En toch moesten wij die pas ook invoeren.”

De wietpas bleek al voor de zomer een faliekante mislukking. Opeens was de coffeeshop een soort middelpunt geworden van een krioelende straatmarkt die niet alleen door toeristen maar ook door de lokale bevolking werd gemeden. Hasj, coke, wiet en pillen - ze waren in alle steden door heel Brabant en Limburg opeens eenvoudig te verkrijgen in de buurt van een coffeeshop. Terwijl er binnen nauwelijks een levende ziel te zien was.

Op landelijk niveau was het inmiddels dermate een politiek prestigeproject geworden tegen “overlast en criminaliteit”, dat de toenmalige minister Ivo Opstelten met de camera’s van de nationale televisie in zijn rug naar Maastricht trok, om ‘inzicht te krijgen in de drugsproblematiek’. Het onderwerp coffeeshops - en in het verlengde het hele wietbeleid - stond na lange tijd van obscuriteit weer definitief op de nationale agenda. Opstelten kwam, en zag dat zijn beleid een puinhoop was.

Opstelten besloot de wietpas af te schaffen en te vervangen met een zachtere vorm: het 'ingezetenencriterium': je moest kunnen aantonen dat je in Nederland woonde, maar je gegevens werden niet meer opgeslagen. Buitenlandse studenten en expats die (tijdelijk) in Nederland woonden en dus ingeschreven stonden, waren dus ook weer welkom. Maar als je niet in Nederland woonde, zou de deuren van de coffeeshops voor jou dicht blijven. Er zou begonnen worden in de grensgemeentes, maar uiteindelijk zouden alle steden van Nederland eraan moeten geloven.

Door die maatregelen verschenen er wereldwijd koppen dat binnenkort dus ook Amsterdam zijn coffeeshopdeuren zou moeten sluiten voor toeristen - wat het Nederlandse kabinet ook effectief wilde zien gebeuren. Maar dat gebeurde uiteindelijk niet. Toenmalig Amsterdams burgemeester Eberhard van der Laan sloot een deal met de minister, en ging over tot de sluiting van tientallen coffeeshops in de buurt van scholen - om te bewijzen ‘dat hij drugsproblemen serieus nam’.

Dat was in principe flauwekul, maar hij voorkwam daarmee dezelfde chaos als in Maastricht, die op de loer lag als ook in Amsterdam alle toeristen uit de coffeeshops geweerd zouden moeten worden.

In de Belgische grensgemeenten waren ze enorm tevreden. “Heel goed dat het toen een nationaal issue is geworden,” zegt burgemeester Vos. “Dit zou eigenlijk een Europees issue moeten zijn. Nederland is een supermarkt voor drugs, en het gedoogbeleid heeft gefaald.“

Over het algemeen is het I-criterium een succes: Gemeentes in Nederland mogen tegenwoordig zelf kiezen of ze wel of niet toeristen toelaten in hun shops. In Rotterdam, Amsterdam en Groningen kunnen toeristen gewoon in de coffeeshop terecht, in Brabant en Limburg is het per gemeente anders. Sittard koos er bijvoorbeeld een tijdje voor om dat niet te doen, maar toen het overspoeld werd met wiettoeristen die voorheen naar Maastricht gingen, werden ook daar de toeristen verbannen.

In de linkse steden Eindhoven en Tilburg hebben de gemeenteraden er tegenwoordig voor gekozen om toeristen weer binnen te laten, en dat heeft niet tot veel nieuwe overlast geleid. De toeristen zijn in elk geval blij dat ze er weer terecht kunnen. Zoals Achmed uit Lille. “Ik vind het fijn om dit gewoon open en niet zo bezwaard te kunnen doen,” zegt hij terwijl hij naar z’n jointje wijst. “Waar ik vandaan kom wordt er heel moeilijk over gedaan. In Nederland voel ik me gewoon niet zo gediscrimineerd.”

In sommige gemeentes klagen de coffeeshops dat het I-criterium er nog steeds voor zorgt dat toeristen die niet naar binnen kunnen, hun wiet gewoon op straat halen. Maar volgens de Belgische burgemeester Vos is het I-criterium geslaagd. “Het is heel succesvol geweest. We zien een stuk minder drugsrunners, en wij kunnen onze politiecapaciteit nu inzetten om drugsgebruikers en -handelaren in onze eigen gemeentes aan te pakken.”

De rechtszaak die het conflict in Nederland landelijk op de kaart had gezet werd in 2014 trouwens verloren. De Vlaamse gemeentes werd door de rechter niet-ontvankelijk verklaard, omdat het om een lokale Maastrichtse kwestie zou gaan. In de rest van Nederland stond het cannabisbeleid inmiddels bovenaan de politieke agenda.

Na jaren discussie wil de huidige Nederlandse regering nu tot het compromis komen om een ‘experiment’ met legale wiet uit te rollen in tien kleinere gemeentes. Het verbannen van toeristen is als vast onderdeel opgenomen in het concept van die wet.

Wil je elke week een overzicht van onze beste verhalen? Schrijf je dan nu in voor onze newsletter.

Volg VICE België razendsnel op Instagram, Twitter en Facebook.