Hoe knap je een gebouw op dat bestaat uit menselijke overblijfselen?

Foto door Leo Malek

Net buiten Praag ligt de ooit welvarende mijnstad Kutná Hora. Het is de thuishaven van een van de meest morbide toeristentrekpleisters ter wereld. Het gaat hier om de Sedlec Ossuary (ofwel “The Bone Church”), een kleine rooms-katholieke kapel versierd met de beenderen van ongeveer 40.000 tot 70.000 slachtoffers van de zwarte dood en de Hussietenoorlog.

De duizenden mensenbotten zijn op allerlei creatieve manieren gebruikt: van uit beenderen bestaande kandelaren en kroonluchters, tot slingers van schedels en botten - waarschijnlijk ‘s werelds meest depressieve feestversiering. Het is de meeste lompe vorm van interieurdesign en het heeft iets weg van de entree van de Disneyattractie Nightmare Before Christmas, tenminste, als zij hun materiaal gehaald hadden bij een mortuarium in plaats van bij een rekwisietenafdeling van Hollywood. In de kelder van Sedlec staan de meeste sculpturen. Deze is toegankelijk voor publiek en is voor lange tijd de meest populaire toeristenattractie geweest in Tsjechië, met ongeveer 200.000 bezoekers per jaar. De eeuwenoude botten en beenderen worden bezocht door allerlei mensen - van bejaarde gepensioneerden tot fans van dit soort ‘droevig toerisme’ (het type mensen dat op vakantie gaat naar Auschwitz en Tsjernobyl). Mensen kwamen van heinde en verre om een nieuwe profielfoto te maken naast een stapel met vijfhonderd jaar oude schedels.

Alleen nu heeft deze kerk uit de veertiende eeuw een serieuze opknapbeurt nodig. De botten beginnen te verkruimelen en de kerk hangt nogal scheef; de eigenaren kunnen de restauraties niet langer meer uitstellen.

Dit wordt natuurlijk niet een standaard restauratie van een kerk. De kelder van de kerk is niet veranderd sinds 1870, en nu moeten al deze grimmige decoraties uit elkaar gehaald en verplaatst worden voor het eerst sinds ze in de kerk geplaatst zijn. Zoiets ingewikkelds is nog nooit gedaan, en dan voornamelijk omdat er volgens de internationale autoriteiten nog nooit zoiets bizars heeft bestaan. Buiten de wereld van zombies en morbide shootergames om dan. Mijmerend over hun problemen vertellen de restaurateurs van de kerk dat er geen mens meer leeft dat precies weet hoe alle botten neergezet zijn.

Na ongeveer een uur reizen met de trein vanaf Praag kom je na een korte wandeling door de straten van Kutná Hora langs een toeristencentrum speciaal voor de kerk, maar ook langs cafés, toiletten en souvenirwinkels met een grimmig kerkthema. Je kan er terecht voor kettingen met plastic schedels, koelkastmagneten en de meest macabere onderzetters die je ooit hebt gezien. En blijkbaar staat er ook altijd een rij met bussen vol met mensen die de kerk willen bezoeken.

Al deze drukte en kitsch helpt niet echt om na te denken over mijn eigen rol in dit grote universum, of over de dood waar wij niet aan kunnen ontkomen. Ik had ergens gelezen dat deze kerk gebouwd is om ons hieraan te herinneren.

Geen haan, maar een schedel met twee gekruiste botten op de Sedlec Ossuary

Als je naar de kerk loopt valt op dat er overal schedels en gekruiste botten staan. Net als Duitsers met lelijke petjes zijn ze overal; gekerfd in de stenen poort, op de stoep geverfd, en zelfs het kruis bovenop de kerk is vervangen door een schedel en een kruisboog.

De kerk wordt al eeuwen lang geassocieerd met de dood, ook al ver voordat de kelder vol gezet werd met alle schedels. Het verhaal gaat dat er een monnik in 1278 wat aarde mee had genomen uit het heilige land (waar dat ook mag zijn). De meest welvarende Europeanen stonden hierdoor te dringen om een plekje te reserveren op de begraafplaats. Na een flinke pestplaag en twee heilige oorlogen stond de grond op springen. Om plek vrij te maken op de begraafplaats voor de nieuwe lijken, werden de oude overblijfselen in 1511 opgegraven door een halfblinde monnik die vervolgens alle resten in de kelder van de kerk legde.

In 1870, ongeveer 300 jaar later, vroeg de toenmalige eigenaar van de kerk, de familie Scharzenberg, aan een houtbewerker of hij iets kon maken van alle opgeslagen botten. Het resultaat daarvan kan je nu nog zien in de kelder. Frantisek Rink heeft tientallen jaren gewerkt om alle overblijfselen te verwerken in decoraties, hij dwong zelfs zijn familie om mee te helpen aan het gigantische project. Je kan zeggen wat je wil maar meneer Rink heeft er zeker 'iets' van gemaakt.

Een eerbetoon aan František Rint

Het gerucht gaat dat mensen al creatief met het overschot aan botten omging, nog voordat Rint eraan zou beginnen. Dit zou de Scharzenbergs ertoe hebben gedwongen om iemand te betalen die het op een professionele manier zou doen. Jana, het meisje dat de kaartjes verkocht, vertelde mij dat dat verhaal waarschijnlijk waar is. “We weten dat er een man genaamd Santini—waarschijnlijk samen met wat anderen—al vroeg in de 18e eeuw bezig was met het maken van decoraties bestaande uit botten.” Zij zei: “Rint is daar gewoon mee verder gegaan.”

Ongeacht wie ermee begonnen is, het probleem blijft: er is nooit beschreven hoe alle decoraties in elkaar gezet zijn. En dat is nogal een groot probleem voor de restaurateurs. Een stapel oude botten uit elkaar halen klinkt niet heel moeilijk, totdat je ziet hoe groot die stapels zijn. In alle vier de hoeken van het knekelhuis staan enorme piramides bestaande uit schedels en botten. Deze piramides reiken tot ver aan de uitsparingen in de muur en zitten vol met geld. (Jana vertelde me dat mensen daar ongeveer drie jaar geleden gewoon me begonnen zijn, waarschijnlijk voor goed geluk. Niemand heeft ze ooit tegengehouden).

Muntjes die over de stapel schedels gegooid zijn.

Deze enorme bergen zullen waarschijnlijk voor de meeste problemen zorgen, zeker omdat niemand weet wat deze torens overeind houdt. Wat ze wel weten is dat het zeker een jaar per piramide gaat duren om deze uit elkaar te halen, de botten te laten reinigen, de muren erachter te verstevigen en uiteindelijk de piramide weer in elkaar te zetten. Jana vertelde mij dat de hele restauratie wel meer dan vijf jaar zou duren.

Voordat de restaurateurs beginnen aan de grote piramides zullen ze eerst aan het dak gaan werken. Dit betekent dat zij eerst de gigantische kroonluchter van het plafond moeten halen, deze bevat op z’n minst ieder botje van het menselijk lichaam met nog een hele verzameling van botten en schedels eromheen. Niemand van de kerk weet ook echt zeker hoe ze alles weer terug op zijn plek krijgen. Ik stelde voor om gewoon een hele hoop foto’s te maken en de botten heel uitgebreid te labelen, maar blijkbaar zullen de restaurateurs later dit jaar een eigen manier verzinnen.

In tegenstelling tot de vier grote piramides kan de bottenversie van het wapenschild van de Schwarzenbergs, in elkaar gezet door Rint met een afbeelding van een raaf die de ogen van een dode Turk eruit prikt, niet uit elkaar gehaald worden. Je zal vast ook wel blij zijn om te horen dat de angstaanjagende engel boven op de berg van schedels ook met rust gelaten kan worden. Deze plek kan nogal op je zenuwen werken, en zelfs Jana gaf toe dat ze het niet fijn vindt als ze alleen achterblijft als alle andere medewerkers al weg zijn (“ik ga dan hele gekke dingen denken”). Maar de enige echt opvallende dingen die er gebeuren bij de kerk komen door de levenden; zo werd er vorig jaar een schedel gestolen. “Dat gebeurt soms,” vertelde Jana mij. “Ze sturen hem dan terug in een doos vanuit het buitenland.”

Tussen twee rondleidingen in loopt de kelder snel leeg, en als iedereen weg is kan je pas echt goed zien hoe beschadigd de kerk eigenlijk is. In de hoek kan je zien dat grond van de kelder aan het verzakken is in een van de onderliggende tomben. En hoewel deze tombe vorig jaar geopend is om te kijken waar het probleem vandaan kwam kon niemand echt iets vinden. Nu moeten ze waarschijnlijk nog een aantal tomben in om de kerk te openen, waardoor er nog meer botten tevoorschijn komen, om erachter te komen waardoor het probleem ontstaat.

Ondanks alle onzekerheid geven de eigenaars van de kerk aan dat het werk echt dringend nodig is; anders zou heel de kerk in kunnen storten.

Een poserende toerist.

Een lokale café-eigenaar, Josef, vertelde me dat de locals niet blij zijn met de renovaties. “Veel oudere, en voornamelijk religieuze mensen vinden dat het met rust gelaten dient te worden,” vertelde hij. “Omdat het een christelijke begraafplaats is, hoort het met rust gelaten te worden, zelfs als dat betekent dat het in verval raakt. Toeristen zullen er dan toch naar blijven kijken. En iedereen weet ook dat de restaurateurs het toch niet op dezelfde manier weer in elkaar kunnen zetten.”

Ondanks al het gejammer van de oudere inwoners van de stad wil Josef wel dat de kerk gerestaureerd wordt, voornamelijk omdat het extra bezoekers voor zijn café oplevert. “Ik weet alleen niet of het ze wel lukt”, zei hij bezorgd. “Maar als de kerk er niet zou zijn, zouden er veel minder mensen naar Kutná Hora komen.”

Kutná Hora was in de middeleeuwen een rijke, beroemde en belangrijke stad. Vandaag de dag wordt het compleet overschaduwd door Praag, het aantal toeristen is beperkt tot die mensen die komen kijken en glunderen bij de oude, menselijke resten.

Een Amerikaanse gids vertelde tegen zijn groep dat er ‘door heel Europa heel veel van dit soort kerken zijn’. Hij had het compleet verkeerd, Europa’s op een na grootste ossuarium (op de catacomben in Parijs na) is pas tien jaar geleden ontdekt, onder een plein in de Tsjechische stad Brno. Deze is in 2012 opengegaan voor publiek, alleen staan de botten daar niet op een kunstige wijze tentoongesteld, dus hoewel deze misschien wel groter is, is hij niks vergeleken met de kerk in Sedlec.

Als je van iets stillere en een stuk kleinere kerken houdt, dan is er een klein kapelletje vol met menselijke resten ergens in Nizkov, een plaatsje in het Tsjechische Vysocina-gebied. Er zit er ook nog één in het plaatsje Mělník, ongeveer 35 kilometer ten noorden van Praag. En in Polen op ongeveer 20 kilometer vanaf de woonplaats (Česká Skalice) van Rint, in het plaatsje Czermna, zit ook een klein ossuarium. Misschien is dat ook wel zijn inspiratie geweest voor wat hij gemaakt heeft in Kutná Hora.

Er zijn dus genoeg alternatieven voor de mensen die hier echt van genieten. De restaurateurs hebben zeker wel een flinke en lastige klus als ze ervoor willen zorgen dat  de meest populaire toeristische trekpleister van Kutná Hora open kan blijven. Voor nu kunnen we alleen nog maar wachten, en dan over vijf jaar eens kijken of het gelukt is of niet.

Volg Claire Speak op Twitter.