De predikant die moordenaars en verslaafden onder zijn hoede neemt in de jeugdgevangenis

Joop* werkt al 22 jaar als dominee in (jeugd)gevangenissen. Hij biedt gevangenen soelaas in donkere tijden door middel van gesprekken over het geloof en kerkdiensten. Maar het lijkt me aannemelijk dat je in een werkomgeving zoals een gevangenis moedeloos kan worden - het is nou niet bepaald een plek waar de goedheid en deugd van de mens wordt geëtaleerd. Zou zijn vertrouwen in het geloof juist versterken door de criminele omgeving en het helpen van mensen die aan de rand van de samenleving staan, of wordt hij daardoor cynischer, en verliest hij daardoor zijn religieuze overtuiging? Ik bezocht hem in zijn kleurrijke kamer in de gevangenis om het antwoord te vinden op deze vraag.

VICE: Hoi Joop, kan je me vertellen hoe je precies te werk gaat, als predikant in een gevangenis?
Joop: Ik begin mijn dag met het lezen van het ochtendrapport. Daarin staat wat er die nacht in de groepen is gebeurd: zijn er gevechten geweest, of is er iemand die zich heel erg terugtrekt van de groep? Dan kijk ik of ik misschien iets voor hen kan betekenen. Ik kijk vervolgens naar de verzoekbriefjes. Gevangenen kunnen via verzoekbriefjes gesprekken aanvragen of laten weten of ze de volgende dienst kunnen bijwonen. Maar er zijn bijvoorbeeld ook vaak verzoeken voor kleding van mensen die zijn gearresteerd in vieze broeken, of kapotte shirts. Er is een wekelijkse kerkdienst, waar ongeveer honderd gevangenen van de gesloten afdeling op af komen. Die diensten leid ik met mijn rooms-katholieke collega.

Honderd! Dat is best veel.
Gedetineerden vinden het fijn om even van hun kamer af te zijn, mooie verhalen te horen en de anderen te spreken zonder dat er bewaking in hun nek hijgt. Tijdens de dienst worden bloemen uitgedeeld, als gift vanuit de kerk. Veel gevangenen geven die aan hun liefje tijdens bezoekuren.

Met wat voor mensen krijg je allemaal te maken?
Van kruimeldief tot moordenaar. Ze hebben allemaal verschillende achtergronden. De problematiek is vaak drugsgerelateerd. Maar een misdadiger is meer dan zijn delict. Het is niet zo zwart-wit, de scheidingswand tussen crimineel en normaal persoon is vaak heel dun. Soms hoor ik over situaties waarvan ik denk dat het mij ook zou kunnen zijn overkomen. Ik heb zelf ook woede gekend.

Waarin verschilt jouw werk in de gevangenis met dat van een 'gewone' predikant?
Geestelijke verzorging voor gedetineerden is ten eerste anders, omdat het een speciale omgeving is. Deze mensen kunnen zichzelf niet vrijelijk door het leven bewegen. Het is een heel andere vorm van crisispastoraat dan in de gemeente. Bovendien heb je te maken met daders, die allemaal misdaden hebben begaan. Dat maakt de verhouding toch net iets anders. Ook krijg je in een grote instelling voor gedetineerden natuurlijk te maken met bureaucratie. Buiten de gevangenis kun je je tijd vrijer indelen. Ten slotte komen begrafenisdiensten en huwelijken maar zelden voor, de laatste keer dat een collega een huwelijksdienst zou leiden, was het op het laatste moment afgeblazen omdat de bruid nogal beneveld binnenwandelde voordat ze haar verloofde het jawoord zou geven. Zijn er nog meer kerkelijke rituelen die in de gevangenis worden gedaan?
Een keer heb ik ervoor gezorgd dat iemand gedoopt kon worden, dat was in een inrichting voor gedetineerden met een psychiatrische diagnose. Hij had het al aan talloze mensen gevraagd. Hij is schizofreen en wilde verlost worden van al zijn zonden en wanen. Ik had met hem te doen. Hij was op dat moment opgenomen in een isoleercel, toevallig was op die afdeling een bad. Je hoeft als protestant alleen een doopbekken te hebben, dus dat zou zelfs in een wasteiltje kunnen. De doop was mooi, maar de dag erna was het weer hommeles, en sloeg hij de boel kort en klein. Wat betekent geloof voor jou?
Voor mij is de kern van geloof vertrouwen. Vertrouwen in het geloof, en in Jezus Christus. Die diepere religieuze identiteit is voor mij heel belangrijk, omdat het me met twee benen op de grond houdt. Je zou dat misschien naïef kunnen noemen in een omgeving vol oplichters, moordenaars of verkrachters. Maar je moet je voorstellen dat iedereen binnenkomt in een staat van verwarring en enorme onzekerheid: hoe ben ik in deze situatie terecht gekomen, wat heb ik verkeerd gedaan in mijn leven?, denken ze. Ze zijn verschrikkelijk wantrouwend tegenover anderen, maar ook tegenover zichzelf. Ik heb het gevoel dat ik verschil kan maken, ik wil niet weten wat voor delict ze hebben gepleegd, tenzij ze dat zelf zeggen. Ik ben ook bang dat als ik dat in sommige gevallen zou weten, ik iemand zou anders behandelen. Het klinkt cliché, maar ik behandel iedereen in eerste plaats als mens. Ik bouw een vertrouwensband met ze op, en het geloof schept nieuwe hoop.

Heeft iemand ooit misbruik gemaakt van die vertrouwensband?
Ik werd een keer gebeld door de politie, want een jongen zou naar mij hebben gevraagd. Eerder was ik met hem naar een begrafenis van een familielid geweest. En dat had een band geschapen. De politie vertelde me dat hij iemand op straat had overvallen. Maar tegen mij zei hij dat hij het niet had gedaan. Ik denk dat hij wilde dat ik met de politie zou praten. "Dan ben je toch vrij?," zei ik. "Je hoeft dan toch alleen maar eerlijk je verhaal te vertellen?" Even later belde de agent me weer op, en vertelde dat-ie het wel had gedaan.

Wringt het moreel gezien af en toe om, bijvoorbeeld, een moordenaar te helpen?
Een aantal jaar geleden ontmoette ik een jonge man. De directeur van de gevangenis belde me op een gegeven moment op, en vroeg of ik met spoed naar hem toe kon komen. Toen ik bij hem aankwam lag hij verslagen in de isoleercel. Hij was suïcidaal, en net gearresteerd. Hij vroeg aan me of ik alsjeblieft zijn leermeester wilde worden. Hij had iemand vermoord binnen huiselijke sferen. Met hem heb ik uiteindelijk een soort vader-zoonrelatie opgebouwd. Hij deed er alles aan om te veranderen, en ik begeleidde hem daarbij. Het duurde vrij lang voor hij zijn diepste gevoelens uitte, maar ik begon steeds meer te begrijpen hoe hij in deze situatie was beland: hij was langdurig misbruikt als kind, ze sloten hem op en hij werd dagelijks in elkaar geslagen. Inmiddels heeft hij zijn leven opgebouwd, het is zo bijzonder om dat mee te maken. We hebben nog steeds contact. Ik neem aan dat je een beroepsgeheim hebt, is dat niet ontzettend zwaar?
In sommige situaties is dat heel lastig, ja. Ik kende eens een man die zichzelf aangaf voor een moord die zijn vader had gepleegd. Hij wilde de eer van de familie hoog houden en wist dat zijn vader een veel langere straf zou krijgen, want zijn vader had al een fiks strafblad. Hij koos er alsnog voor om zijn vaders straf uit te zitten. Heel onrechtvaardig natuurlijk, maar het is voor hem fijn als in ieder geval een paar mensen weten hoe het werkelijk is gegaan - daarom heb ik hem gestimuleerd om het aan zijn maatschappelijk werker te vertellen. Wat vind je het moeilijkst aan je werk?
Het duurde jaren voor ik de metaforische kerktaal in gewone taal kon veranderen. Je moet heel helder zijn en nooit bang zijn om een confronterende vragen te stellen. Gevangenen hebben er een hekel aan als je moeilijke taal gebruikt, deels omdat ze het niet begrijpen en deels omdat ze vaak erg anti-autoritair zijn.

Er zijn mensen die veel kansen krijgen, maar er niets mee doen. Dat maakt me soms heel boos, want ik probeer te helpen. Er was bijvoorbeeld een man die gratis heroïne kreeg van zijn broer. Hij zag er niet uit, en woonde bij zijn moeder - die al op leeftijd was. "Dus je bent bezig dood te gaan?", vroeg ik aan hem, "je geeft het op?" Hij had kansen genoeg gekregen om van zijn verslaving af te komen. Veel mannen hebben letterlijk niks en niemand meer om op terug te vallen, daardoor voel ik me soms zo machteloos.

Je werk lijkt me bijwijlen eenzaam, omdat je zoveel alleen moet doen, en veel verhalen voor jezelf moet houden.
De onderkant van de maatschappij die ik meemaak, is een hele duistere. Af en toe voel ik me afgesloten van de maatschappij, net als de mannen die hier vastzitten. Ik voelde dat bijvoorbeeld afgelopen zondag heel sterk, toen voer ik namelijk met een rijke kennis in een prachtige boot over de Amstel. Dat was zo onbezonnen, zo relaxt. Ik dacht: wauw, deze kant van de maatschappij bestaat ook nog! Natuurlijk kan ik die eenzaamheid wel met collega's bespreken, zij zitten in hetzelfde schuitje. Maar dat is toch anders dan je ervaringen bespreken met vrienden en geliefden. Toch zou ik voor geen goud wat anders willen doen, elke dag versterkt mijn geloof: van mij persoonlijk, maar ook het geloof in de mensheid, hoe gek dat misschien ook klinkt.

Dankjewel, Joop!

*De naam Joop is gefingeerd in verband met het beroepsgeheim van de geïnterviewde.

*Correctie: In het originele artikel stond dat de predikant de maatschappelijk werker had ingelicht over bepaalde zaken. Dit is onjuist, en we betreuren deze fout.