Wat mensen van kakkerlakken kunnen leren

De wereld staat in brand – en niet alleen wetenschappers buigen zich over een oplossing. Met klimaatverandering en andere wereldproblemen op de loer, breken ook kunstenaars zich het hoofd over hoe we ons een dreigende Apocalyps kunnen besparen. Op zoek naar alternatieve toekomsten waarin de aarde een inclusievere, eerlijkere en duurzamere plek is, presenteert een handjevol internationale kunstenaars hun ideeën en werk hierover op 17 mei, tijdens CT Curated by Other Futures in het Compagnietheater in Amsterdam.

Zo ook de Indonesische kunstenaar en grafisch ontwerper Natasha Tontey . In haar scifi-project Pest to Power, dat bestaat uit een website en een video-installatie, nodigt ze ons uit om het menselijk superioriteitsgevoel onder de loep te nemen en te onderzoeken wat we van kakkerlakken kunnen leren. Nogal veel, zo blijkt. De zespotigen zijn bijvoorbeeld meesters in overleven; ze kunnen prima zonder hoofd, ze kunnen alles eten, en veertig minuten lang hun adem inhouden.

In Tontey’s video-installatie schetst ze dan ook een toekomst waarin kakkerlakken geen ondergeschikte rol vervullen maar letterlijk de hoofdrol spelen. Een alternatief scenario waarin niet de mens maar deze insecten regeren. Want, zo stelt het ecocentrisch futurisme – waarin niet de mens maar de natuur centraal staat – waar Tontey naar verwijst: we kunnen alleen verduurzamen als de exploitatieve mens niet langer centraal staat en we de agency van niet-menselijke wezens erkennen. Omdat niet alleen menselijk kroost, maar ook andere soorten over de toekomst beschikken. Kortom: een betere planeet begint bij het omarmen van kakkerlakken.

We spraken de kunstenaar over haar liefde voor kakkerlakken, smetvrees en daten met insecten.

VICE: Ha Natasha, hoe kwam je op het idee voor een scifi-project over kakkerlakken?
Natasha Tontey: In 2015 werkte ik aan mijn videoproject Almanak en verzamelde ik toekomstvoorspellingen van paragnosten, sjamanen, handlezers en mediums om een archief van de toekomst te maken. Het resultaat stelde me echter een beetje teleur: alle voorspellingen grepen terug naar bestaande sociale normen en machtsstructuren. Ik stortte me weer op het internet en stuitte op een foto van een opblaasbare kakkerlak. Vaak hebben opblaasbare zwemdingen de vorm van een eenhoorn, donut of een ijsje. Dat ziet er schattig of mooi uit. Maar een kakkerlak niet. Waarom zou je daar een floatie van maken? Het fascineerde me, en dus bestelde ik er een.

En toen?
Dat ding zette me aan het denken. Ik besefte dat een kakkerlak eigenlijk een levend fossiel is. Dat de voorouders van de hedendaagse kakkerlak, de blattodea, al miljoenen jaren geleden op de aardbol rondkropen – ver voor de mens bestond. Maar in ons biopolitieke tijdperk willen we onze omgeving ‘steriliseren’ en zien we kakkerlakken als ‘ziekteverspreiders’ en ongedierte dat we moeten uitroeien. We willen de beestjes die seinen dat het ergens smerig is verdelgen, omdat wij ze vies vinden. Het is intrigerend: historisch gezien is een kakkerlak heel weerbaar. Maar als er eentje dood en ondersteboven in je huis ligt, zie je ook hoe kwetsbaar-ie is.

Een tragische paradox.
Ja, het is best triest. We vergeten dat we de ruimte met andere niet-menselijke schepsels dienen te delen.

Is dat wat je mensen wil vertellen met je video-installatie?
Ik wil mensen uitnodigen om meer kennis over kakkerlakken op te doen en te onderzoeken wat wij van ze kunnen leren. En wat zij van ons kunnen leren. Door de agency van kakkerlakken te erkennen, kunnen we nadenken en fantaseren over een alternatieve toekomst waarin dit plaaginsect misschien wel een sleutelfiguur naar een duurzamere toekomst is. We kunnen pas ecologisch en duurzaam gaan handelen als we minder mens-centrisch handelen en niet discrimineren tussen menselijke en niet-menselijke wezens.

Ik denk juist dat je na al deze research nu wel kakkerlak-expert moet zijn. Hoe is het om zo ziek veel over deze zespotigen te weten?
Ik denk eigenlijk niet dat ik zoveel over kakkerlakken of de geschiedenis van hun voorouders weet. Ik heb met een entomoloog gepraat, en literatuur en wetenschappelijke tijdschriften over het gedrag van insecten gelezen. Daarna ben ik gaan speculeren over alternatieve toekomsten. Tijdens mijn research ontdekte ik trouwens wel iets merkwaardigs; in Japan woont een insectofiel die een jaar lang verkering met een kakkerlak had. Hij noemde het insect “de liefde van zijn leven”. Uiteindelijk heeft hij haar opgegeten. Ik denk dat hij veel meer over kakkerlakken weet dan ik.

Bloed kruipt waar het niet gaan kan.
Blijkbaar. Ik denk trouwens dat mijn drang om kakkerlakken te begrijpen ook heel persoonlijk is. Ik heb mezelf altijd heel awkward gevonden, en dacht vroeger vaak dat mensen net zo van mij walgden als van een kakkerlak.

Walg jij van kakkerlakken?
Nee, ik vind ze niet smerig of eng. Inmiddels heb ik er ook honderden ontmoet, met name in het huis van m’n ouders. Zij zijn echt hoarders. Tussen hun spullen woonden hele kakkerlak-koloniën.

En de mensen die naar je video’s kijken? Heb je weleens iemand misselijk weg zien lopen?
Tot nu toe valt het reuze mee. Bij een van mijn tentoonstellingen in Jakarta stelde een bezoeker wel een interessante vraag die ik niet beantwoord in mijn video’s: hoe kunnen we kakkerlakken gebruiken en inzetten? Door moderne technologie kunnen wetenschappers kakkerlakken nu bijvoorbeeld leren om restaurantafval te verwerken. Ook wordt er onderzocht hoe we kakkerlakken kunnen verpulveren om er proteïnerijke melk van te maken. Maar het probleem met deze vraag is dat het weer de mens centraal stelt. Dat het impliceert dat alle schepsels iets voor de mens zouden moeten betekenen.

Tot slot een zowel ethische als praktische vraag: wat is wijsheid als een kakkerlak zich plots als huisgenoot aandient?
In een van de video’s zien we een menselijk personage dat een kakkerlak in een val lokt, een insectenverdrijver genaamd ‘Hoy Hoy Trap-a-Roach’. Het ironische is dat het chemische verdelgingsmiddel hierin helemaal niet schadelijk is voor de kakkerlak – maar wel voor onze longen en het milieu. Hiermee wil ik de relatie tussen mens en kakkerlak bevragen en in plaats van het uitroeien van niet-menselijke anderssoortigen het idee van een wederzijdse liefdesrelatie voorstellen. Hoewel dat wel een beangstigende liefdesbaby zou opleveren.

Maar om terug te komen op je vraag: als je een kakkerlak in je badkamer vindt, probeer dan begrip voor deze andersoortige op te brengen. Vang en verhuis ‘m naar buiten. Kakkerlakken zoeken meestal onhygiënische plekken op – dus als je niet zo dol op ze bent, is het misschien tijd dat je je huis schoonmaakt.

Tenzij je graag kakkerlakselfies maakt. Dankjewel, Natasha!

De video-installatie Pest to Power van Natasha Tontey kun je op 17 mei bekijken tijdens CT Curated by Other Futures in het Compagnietheater in Amsterdam. Het andere, online deel van Natashas tweedelige kakkerlakkenproject vind je hier .