Boko Haram-strijders martelden deze vrouwen. Nu zijn ze buren.

Dit verhaal is gepubliceerd op basis van een samenwerking tussen VICE World News en The Fuller Project.

De tot slaaf gemaakte vrouw werd twee keer beschuldigd. De eerste aanklacht: ze weigerde een explosievenriem te dragen en mee te gaan op een zelfmoordmissie. De tweede: ze zette andere tot slaaf gemaakte vrouwen op tegen hun ontvoerders. Haar straf, zei de commandant, zou zijn om een bomvest tot ontploffing te brengen. Niet op een markt of een drukke moskee, zoals gebruikelijk, maar in een gebouw met andere ongehoorzame vrouwen. De bom was vastgebonden aan het lichaam van de vrouw.

Uren later, ging de bom af.

Zes jaar later, op een zondagavond in december, tilt Balaraba - die om veiligheidsredenen alleen haar voornaam wil gebruiken - een grijze hijab op om de littekens van de ontploffing te laten zien. Haar armen zijn een lappendeken van gemangelde huid, op sommige plaatsen zwarter dan op andere. Haar dijen zijn hetzelfde. Ze heeft zwarte vlekken op haar neus en kin.

De 29-jarige is een van mogelijk honderden vrouwen die de jarenlange slavernij door de terreurgroep Boko Haram hebben overleefd, en die hun ervaringen herbeleven nu de strijders zich overgeven aan de Nigeriaanse regering. In een tijdsbestek van zes maanden zijn duizenden gedeserteerde strijders aangekomen in Maiduguri, de stad in het noordoosten van Nigeria waar de gewapende opstand meer dan tien jaar geleden begon. Het is de bedoeling dat die voormalige Boko Haram-strijders uiteindelijk terugkeren naar de gemeenschappen waar ze ooit woonden. 

Na verschillende mislukte onderhandelingen boekt de Nigeriaanse regering nu enig succes met een rehabilitatieprogramma dat overgelopen Boko Haram-strijders de kans op amnestie biedt en de mogelijkheid om terug te keren naar hun dorpen. VICE World News en The Fuller Project sprak met een aantal slachtoffers. Zij begrijpen dat er vrede moet komen, maar ze willen ook dat hun ervaringen worden erkend en dat hun misbruikers worden gestraft.

In totaal hebben een half dozijn vrouwen die tussen 2012 en 2016 zijn ontvoerd, met Vice World News en The Fuller Project gesproken over marteling en verkrachting - getuigenissen die nooit door de staat zijn opgevraagd, maar die zo ernstig zijn dat ze zouden kunnen neerkomen op oorlogsmisdaden.

"Mijn lichaam zit onder de wonden," zegt Balaraba, zittend op een matje uitgespreid op de veranda van haar flatje, in Maiduguri. "Ik dacht niet dat ik het zou redden." De mannen die verantwoordelijk zijn voor haar verminking komen binnenkort vrij. Ze is hier niet blij mee, maar ze kan er niet veel aan doen.

Boko Haram voert sinds 2009 een bloederige oorlog in het noorden van Nigeria en delen van Tsjaad en Kameroen. Het streeft naar de stichting van een islamitisch kalifaat. Het grondgebied van de groep is de laatste jaren gekrompen, deels als gevolg van interne conflicten. Op het hoogtepunt van de oorlog verwoestten Boko Haram-militanten de Nigeriaanse staat Borno, de bakermat van de opstand, middels zelfmoordaanslagen en overvallen. Meer dan 30.000 mensen zijn gedood, een tienvoud daarvan is overleden aan de indirecte gevolgen van het conflict, en bijna twee miljoen mensen zijn ontheemd.

Leden van Boko Haram vielen steden en dorpen binnen en moordden en ontvoerden de bewoners. Veel vrouwen werden uit hun huizen en scholen ontvoerd - waaronder de 276 Chibok-schoolmeisjes die in 2014 werden ontvoerd – en gebruikt als wapens in zelfmoordaanslagen. In 2018 rekruteerde Boko Haram zo meer dan 500 vrouwen voor zelfmoordaanslagen, het hoogste aantal vrouwen dat een terreurgroep ooit heeft geworven.

Balaraba werd in februari 2012 ontvoerd door Boko Haram. De mannen sleepten haar weg nadat ze haar man vermoordde. Ze werd gedwongen haar 3 maanden oude dochter en zieke moeder achter te laten. Ze bonden haar vast samen met 14 andere vrouwen uit haar woonwijk in Maiduguri.

In een bos ongeveer 130 km ten zuiden van Maiduguri, hield Boko Haram haar vast samen met bijna 100 andere vrouwen van verschillende leeftijden. Degenen die instemden met een huwelijk met een Boko Haram-lid kregen de status van echtgenote, en minder huishoudelijke taken toebedeeld. Degene die weigerden, zoals Balaraba, werden tot slavin gemaakt. Elke ochtend na het gebed, luisterden de vrouwen naar gewelddadige preken. Daarin kregen ze te horen dat iedereen die de regering steunde een ongelovige was die gedood moest worden, en werd hen verteld dat onderwijs zondig was. Na de dagelijkse preek gingen de vrouwen aan het werk. Ze wasten, kookten en maakten schoon, en als de mannen gewond terugkeerden van de strijd, verzorgden zij hen.

De mannen behandelden de vrouwelijke gevangenen regelmatig zeer gewelddadig en sloegen hen in elkaar als ze ‘fouten’ maakten of ‘ongehoorzaam’ waren. Balaraba ontving vele afranselingen. Op een dag zei ze tegen de andere vrouwen dat er geen paradijs op hen wachtte als ze een zelfmoordmissie uitvoerden en ze probeerde hen ervan te overtuigen een ontsnapping te plannen. Haar ontvoerders kwamen hier achter.

De vrouwen werden regelmatig gedwongen tot seks, ook de echtgenotes. De verkrachtingen waren niet routineus of voorspelbaar. Balaraba werd tijdens haar 48 maanden durende gevangenschap soms vier keer per dag verkracht door verschillende mannen. De helpers die de terroristen van voedsel, wapens en geld voorzagen, ‘leenden’ de vrouwen uit het kamp en brachten ze dagen later weer terug, alsof ze geleend tuingereedschap teruggaven. "Ze vonden het niet eens erg als we ongesteld waren," zei Balaraba.

Vrouwen die moedig genoeg waren om zich hiertegen te verzetten, kregen als strafs soms dagenlang geen eten. Of ze moesten lopen terwijl ze onder schot werden gehouden. Balaraba vertelt dat ze haar langer vasthielden dan anderen, om te zien hoe lang ze het zou volhouden, ook al wilde ze eigenlijk dood, de ultieme ontsnapping.

"Ze zeiden ‘laat haar maar, ze is zo koppig als een geit’," herinnert Balaraba zich. "We zullen zien wat daar van komt."

Meerdere ontsnapte vrouwen vertellen een soortgelijk verhaal. Hadiza, 20, werd herhaaldelijk verkracht terwijl haar hoofd, benen en armen werden vastgehouden. Zainab, 16, werd als kind ontvoerd. Khadija, midden twintig, werd dagenlang in een donkere kamer vastgehouden, omdat ze weigerde met een van de strijders te trouwen.

Ongeveer 24.000 mensen hebben zich inmiddels overgegeven aan de Nigeriaanse regering, zeggen leger functionarissen. 7.000 mannen - ongeveer de helft van hen strijders en de andere helft tot slaaf gemaakte mannen-, zo’n 11.000 echtgenotes en nog zo’n 5.000 kinderen.

De golf van deserteurs begon aan te zwellen in augustus, nadat Abubakar Shekau, de gevreesde leider van Boko Haram, zichzelf had opgeblazen toen strijders van een afgescheiden factie - de Islamitische Staat West-Afrikaanse Provincie (ISWAP) - hem opjaagden.

De dood van Shekau, maar ook de intensieve bombardementen uitgevoerd door de Nigeriaanse luchtmacht en de groeiende macht van de ISWAP-factie, waren de aanleiding voor de massale uittocht van Boko Haram-strijders. Wat tevens meespeelde was de belofte van wat nagenoeg een amnestieregeling is, door de Nigeriaanse regering.

Vele Boko Haram strijders gaven gehoor aan de oproep. Toen ze in Maiduguri aankwamen, hielden ze borden omhoog waarop stond: ‘Nigerianen, vergeef ons alstublieft.’ En ze hadden een boodschap voor hun vrienden die schuilden in het bos: ‘Geef je over en wees vrij.’

"We hebben spijt van wat we hebben gedaan," zegt Abass (28) een voormalige commandant en een van de deserteurs die net een de-radicaliseringscursus heeft afgerond. Hij spreekt met Vice op voorwaarde dat alleen zijn voornaam wordt gebruikt. Veel van de strijders zijn zelf gevangen genomen slachtoffers die werden meegesleurd in de gruweldaden van de groep. Het zijn zonen, echtgenoten en broers uit de staat Borno die hun eigen gemeenschappen hebben aangevallen. "Sommigen van ons werden ertoe gedwongen."

De rehabilitatiecursus, die Operatie Veilige Corridor wordt genoemd, roept gemengde reacties op en bewijst hoe moeilijk het is conflicten op te lossen wanneer de daders onderdeel zijn van de gemeenschap. De cursus is gericht op niet-risicovolle deserteurs - zij die gevangen werden genomen en gedwongen werden te vechten - en wordt gegeven in een kamp 300 km ten oosten van Borno. Daar krijgen de mannen les over de gematigde islam, ze worden beroepsvaardigheden bijgebracht en krijgen toegang tot therapeuten. Na afloop krijgen ze startkapitaal voor een bedrijf. Sinds 2016 zijn ongeveer duizend mannen afgestudeerd, maar slechts weinigen zijn teruggekeerd naar hun gemeenschappen omdat velen in Borno hen niet willen verwelkomen. Men vindt het onrechtvaardig dat de regering geld uitgeeft aan de daders, terwijl nog steeds miljoenen mensen ontheemd zijn door de oorlog.

Toch komen er steeds meer deserteurs het bewaakte kamp in Maiduguri binnen, en ze melden zich aan voor de cursus.

Een woordvoerder van de regering van Borno verdedigt het programma door erop te wijzen dat de niet-risicovolle deserteurs de zonen en echtgenoten zijn van inwoners van Borno. Ze zijn zelf ook slachtoffers zijn van Boko Haram. Het is belangrijk, zo zegt de functionaris, die spreekt op voorwaarde van anonimiteit, dat het aantal aanvallen in de regio afneemt. Volgens hem wint de regering steeds meer gebied terug op de terroristen en door Operatie Veilige Corridor te blijven promoten, zullen meer mannen zich overgeven. De deserteurs worden vastgehouden in het kamp in Maiduguri, dat goed wordt bewaakt door het Nigeriaanse leger, om mogelijke opstanden te voorkomen, voegt de functionaris eraan toe.

Tegelijkertijd herinnert de aanwezigheid van de mannen de bewoners aan martelingen en ontvoeringen, vertellen de overlevenden aan The Fuller Project en VICE World News, en de voormalige terroristen blijven een veiligheidsrisico. Er zijn al tweemaal rellen uitgebroken in het kamp in Maiduguri, waardoor sommigen vrezen dat de strijders helemaal geen berouw hebben.

"Het voelt alsof ze op het punt staan me weer te komen halen," zegt een ontsnapte vrouw, en zij verwijt de regering dat ze vrouwen zoals zij in de steek laten ten gunste van de deserteurs.

"Ik heb zin om een geweer te pakken en ze neer te schieten," zegt een ander. "Moge Allah ze veroordelen en straffen."

Nadat de commandant van Boko Haram haar ter dood veroordeelde, werd Balaraba opgesloten in een gebouw met enkele andere vrouwen, met bommen op hun borst. Eén minuut. Twee. Een explosie. Toen ze bijkwam, lag ze op de grond, bloedend.

Een andere vrouw vond haar in deze toestand. De twee renden de bosjes in en ontsnapten.

Ze is genezen van de wonden, maar Balaraba herinnert zich nog de namen van de mannen. Bilal. Abacha. Gugura.

Na haar terugkeer bleven familieleden bij haar uit de buurt. Zoals veel vrouwen die ontsnapten, is het feit dat ze ooit bij Boko Haram hoorde, een enorm stigma. "Ze hebben mijn leven verwoest," zegt Balaraba. "Ze hebben een litteken achtergelaten dat ik nooit kan vergeten."

Veel van de overlevenden die met The Fuller Project en VICE World News hebben gesproken, zeggen dat ze gerechtigheid willen, maar dat ze vooral een beroep doen op God om die gerechtigheid te bewerkstelligen.  

Hoe die rechtvaardigheid moet worden bereikt, is een gecompliceerde kwestie voor de autoriteiten.

De regering zegt dat ze de terroristen met de meeste verantwoordelijkheid wil vervolgen, maar dit blijft een vage belofte. Rechtszaken zullen voorlopig op een laag pitje blijven staan, zegt een regeringsfunctionaris. De autoriteiten richten zich op het beëindigen van de oorlog, zodat de mensen naar hun huis kunnen terugkeren. Het berechten van duizenden deserteurs, wat jaren zou kunnen duren, zou de voormalige strijders ervan weerhouden zich over te geven en daarmee de plannen van de regering dwarsbomen, aldus de Nigeriaanse regeringswoordvoerder.

Een zelfstandig onderhandelaar, die spreekt op voorwaarde van anonimiteit vanwege veiligheidsoverwegingen, dringt aan op dialoog, maar begrijpt ook dat het een ongemakkelijke gedachte is dat sommige strijders, - zelfs al zijn het de minst risicovolle - vrijuit kunnen gaan. De beste stap, zegt ze, zou zijn dat leden van de gemeenschap zelf definiëren welke straf geschikt is voor de verschillende categorieën terroristen. "Zelfs God zal de strijders niet zomaar vergeven," voegt ze eraan toe.

Landen als Rwanda hebben ook moeten definiëren wat gerechtigheid is in een context waar honderdduizenden daders eveneens leden waren van de gemeenschap. In het Oost-Afrikaanse land werden Gacaca-rechtbanken opgericht na de genocide van 1994. Hoewel die ook zijn bekritiseerd, werden de rechtszaken, waaronder ook verkrachtingszaken, voorgezeten door leden van de gemeenschap. Daders werden veroordeeld tot taakstraffen en konden daarna re-integreren in de maatschappij.

Analisten zeggen dat Nigeria soortgelijke mechanismen moet inzetten om de slachtoffers te beschermen.

"Wat de regering vergat te doen is het opzetten van verzoeningsplatforms," zegt pater Atta Barkindo, hoofd van de in Nigeria gevestigde denktank, The Kukah Center. "We moeten commissies voor gerechtigheid instellen waar mensen hun verhaal kunnen doen en schadeloos kunnen worden gesteld.”

Maar die plannen lijken onbereikbaar en het wantrouwen onder de slachtoffers blijft woekeren, zegt Barkindo, die ooit werkte met teams die onderhandelden met Boko Haram.

Balaraba zag een groot deel van Boko Haram's wapenvoorraad toen zij in gevangenschap leefde. Veel meer wapens dan wat de mannen overdroegen in het kader van de amnestieregeling, denkt ze. Ze vertrouwt de terroristen volstrekt niet.

"Ze liegen," zegt ze. "Wat doen ze met al die wapens?"

Maar hoewel het moeilijk is, vooral met de terroristen zo dichtbij, zegt Balaraba dat ze hen wil vergeten.

Sinds ze terugkeerde in 2016, is Balaraba’s leven ingewikkeld. Ze heeft geen vaste baan, en verkoopt snacks op straat. Het beveiligingswerk dat ze op vrijwillige basis deed bij de vrouwenafdeling van de lokale moskeeën, stopte toen de zelfmoordaanslagen afnamen. Ze heeft voortdurend zware hoofdpijn.

Het vinden van een nieuwe echtgenoot is ook een opgave. "Niemand wil met me trouwen," zegt ze.

Ze stopt met zoeken naar een echtgenoot, zegt ze vastbesloten. Ze moet voor haar kind zorgen en voor haar zaak. Ze zal overleven. Dat heeft ze al vaker gedaan.

Aanvullende verslaggeving door Sani Adam en Amina Abbagana.

Shola Lawal is verslaggever bij The Fuller Project, een wereldwijde non-profit nieuwsredactie die verslag doet van kwesties die vrouwen aangaan.